ƏHMƏD YƏSƏVİ HİKMƏTLƏRİNDƏ QƏRİBLİK

Fil. f. d. Xuraman Bəhmən qızı Hümmətova

ƏHMƏD YƏSƏVİ HİKMƏTLƏRİNDƏ QƏRİBLİK

Açar sözlər: qərib, hikmətlər, ilahi sirlər ,Əhməd Yəsəvi,Türküstan

Ключавое слова: чужбин,хикмати,божественные тайны,Ахмед Ясави,Тюркстан

 XII əsrin böyük türki övliyası Əhməd Yəsəvi təsəvvüf poeziyasını

 yaradıcılarından olmuşdur. Onunla başlayan təsəvvüf şeiri sonrakı türk dünyasına ayaq açaraq öz arealını genişləndirməyə başlamışdır. Bu poeziya yarandığı gündən özünün deyim və ifadə tərzi ilə fərqlənmişdir.  Təsəvvüf poeziyası inkişaf etdikcə öz simvolika sistemini yaratmış və təkmilləşdirmişdir. İlk yaranan şeir örnəklərində bu simvol və ifadə tərzi bəsit, sadə olmuş, zaman keçdikcə Qazi,Nəsimi, Füzuli poeziyasında daha da mürəkkəb şəkildə ifadə tərzini almışdır.

Əhməd Yəsəvi yaradıcılığı müasir oxucunun anlaya biləcəyi bir deyim biçiminə malikdir. Onun yaradıcılığı rəngarəng və çoxşaxəlidir. Bəzi hikmətlərində şair  təsəvvüf ədəbiyyatının əsas mövzularından olan könül azadlığı, könül qırmanın böyük günah olması, insan könlünə böyük dəyər verilməsi kimi xüsusiyyətlərə Əhməd Yəsəvi yaradıcılığında böyük yer verir. Bəzi sufi şairləri insan könlünü müsəlmanların müqəddəs yeri olan Kəbə ilə müqayisə edərək üstünlüyü insan könlünə verməsi heç də təsadüfi deyildir.

 İslam dinindən və onun peyğəmbərlərindən gələn insana bel bağlamaq, könül azadlığı, din  sərbəstliyi mövzuları  Əhməd Yəsəvinin yaradıcılığında daha incə mətləblərin anlamlarına xidmət edir.

Nerdə görsen gönlü kırık, merhem ol,

Öylə mazlum yolda kalsa, yoldaş ol.

Maşher günü dergahına yaxın ol,

Ben-benlik güden kişilerden kaçtım men işte.

Sünnət imiş, kafir de olsa, vermə zarar

Gönlü kafi, gönül inciticiden Allahda şikayetçi

Allah şahid öylə kula «Suçun» hazır

Bilginlerden işitip bu sözü söyledim ben işte.

Şair bütün insanlara dost gözü ilə baxır, kafirə də zərər verilməsini istəmir, çünki kafir də Allahın ümmətidir. Onu incidənlər öz əlləri ilə haqq dərgahında günahlarını yazmış, buna görə cavab verməli olacaqlarını onlara xatırladır.

«Yalvarış, xitab, öyüd, nəsihət üsulundan istifadə Əhməd Yəsəvi yaradıcılığından ədəbiyyatımıza keçmiş bir deyim formasıdır» (1). Bundan əvvəlki xalq ədəbiyyatında və klassik ədəbiyyatda belə müraciət formasına, demək olar ki, təsadüf edilməyib. Belə ki, ümumilikdə götürdükdə təsəvvüf ədəbiyyatı üçün yalvarış, nəsihət, xitabdan istifadə xarakterik bir ifadə üsulu idi. Bu bədii anlatma üsuluna sonrakı dövr təsəvvüf şairlərinin də yaradıcılığında rast gəlirik.

Əhməd Yəsəvinin yaradıcılığında aparıcı yerlərdən birini də  qəriblik mövzusu tutur. Şairin qəribliyi bəzən  həqiqi anlamda, bəzən də  təxəyyülünün ifadəsi kimi özünü göstərir.

Qərib, fakir, yetimləri sevindirsen,

Parçalayıp aziz canım eylə kurban

Və ya başqa bir şeirində qəribin, yetimin halını sorandan Allahın da razı qalmasını belə deyir:

Qərib, fakir yetimleri hər kim sorar

Razı olar o kulundan Allah.

Əhməd Yəsəvi dövrünün övliyası olmaqla yanaşı, insanları bir-birinə dost, həmdəm, mərhəm olmağa, qəlbi sınıqlara, yolda qalanlara yoldaş olmağa çağırırdı. Qiyamət günündə hər bir insanın cavab verməli olacağını onlara xatırladırdı. Özünü öyən, mənəm-mənəlik iddiasında olan insanlardan uzaq olmağa səsləyirdi.

Könül azadlığı, din sərbəstliyi çox əski çağlardan türkün təbiətinə hakim idi. Bunu bir sıra araşdırıcılar da sübut edirlər (2, 30). Belə ki, Əhəmd Yəsəvinin yaradıcılığında da heç bir din ayrı-seçkiliyi yoxdur. Bütün insanları qəlbi qırıqlara kömək olmağa çağırır. Özünü də «Qərib, yetim, fakirlərin könlünü oxşayıb, könlü qırıq olmayan kişilərdən qaçdığını» söyləyir. Əhməd Yəsəvinin yaradıcılığıqın yüz illər ərzində əhəmiyyətini itirməmsinin səbəblərindən biri də onun hikmətlərindən yer alan Qurani-Kərimin ideyaları, Məhəmməd peyğəmbərin hədislərinin olması idi.

Şairin müraciət etdiyi mövzulardan bir də «Merac»dır.

Bildiyimiz kimi merac mövzusunun kökləri də Qurani Kərimin «İsra» surəsindən götürülmüşdür. Əslində merac deyərkən Məhəmməd (pey) rəcəb ayında «Burak» adlı atın üstündə göyə çıxması, orada Allah-təala və başqa peyğəmbərlərlə görüşməsi nəzərdə tutulur. Ümumiyyətlə, klassik ədəbiyyatda yazılan meracnamələr həm nəsrlə, həm də nəzimlə olmuşdur. «Hazırda klassik, həm də təsəvvüf ədəbiyyatının baş mövzularından biri olan merac qəzəl, qəsidə, nət və başqa janrlarda, həm də müxtəlif şəkillərdə işlədilmişdir. XVI əsrdən etibarən divan tərtib edən katiblər meracnamələri də oraya salmağa başlamışdılar» (3, 95-96).

Ey dostlar, kulak verin söylədigime,

Ne sebepten altmış üçte girdim yere?

Mirac sırasında Hakk Mustafa ruhumu gördü,

O sebebden altmış üçde girdim yere.

Hak Mustafa Cerbayıldan eyledi sual

«Bu kasıl ruh, bedene girmeden buldu kemal?»

Məlum olduğu kimi, türk xalqlarının ədəbiyyatında  ilk meracnaməni sufi şair, XII əsrdə yaşamış, yəsəvilik təriqətinin böyük nümayəndəsi Xoca Əhməd Yəsəvinin 3-cü xəlifəsi Süleyman Bakirqan yazmışdır (3, 96). Merac mövzusu klassik ədəbiyyatda bir, təsəvvüf ədəbiyyatında başqa bir şəkildə işlənmişdir. Əhməd Yəsəvi hikmətlərinin birində belə deyir

Qərip, fakir, yetimləri kasıb sordu,

O gecə Meraca çıxıp Hakk cemalın gördü

Geri gəlip indiginde fakirlərin halın sordu

Qariplerin izini arayıp indim ben iştə.

İstər real həyatda, istərsə də ruhən meraca qalxan Məhəmməd (ə.s) hər iki halda qərib və yetimlərin halından xəbərdar olur. Meracdan qayıdan peyğəmbər ilk öncə fağırların halını sorur, qəriblərin izini bulmağı özünə əsas vəzifə etdiyini deyir.

Şairin yaradıcılığında təkrar-təkrar müraciət olunan mövzulardan biri də qəribliklə bağlıdır. Bu şeirlərdə şair özünü «qəriblərin izini arayıp», «Madinəyə Rasul varıp oldu qərib», «qəriblikdə sıxıntı çəkib», «qəriblərin könlün ara», «qərib canımı parcayayam, yoxdur malım» və s. kimi ifadələrlə bəyan etmişdir. Əhməd Yəsəvi yaradıcılığında bəzən qəriblərə həmdəm olmaq, onların könlünü almaq «qərib olub mənzillərdən keçdim «mən» deyən şair bu «qəriblik» sözünü iki mənada oxucuya çatdırır.

Qəriblik mövzusu təsəvvüf ədəbiyyatında daha çox canın (ruhun) bu fani dünyada qonaq olması ideyasına əsaslandığından sufi şairlərin bəzən əsərlərində gəzmələri haqqında söylədikləri fikirləri müstəqil mənada başa düşülməməlidir. Bu səyahət çox zaman könül səyahəti, yəni ruhun səyahətidir ki, Tanrıya qovuşmaqda böyük rol oynayır. Şair qəriblik dedikdə özünü bu günahlarla dolu olan dünyada qərib saydığını nəzərə çatdırır. Ancaq onu da demək lazımdır ki, vəhdəti-vücudçu dərvişlər, xüsusi ilə də Xorasan, Rumun dərvişləri diyar-diyar gəzib təriqət görüşlərini yayırdılar. Tarixi qaynaqlar da bunu göstərməkdədir (4).

Bəlkə bu missiyanı yerinə yetirənlərdən biri də Əhməd Yəsəvi olmuşdur? Əhməd Yəsəvinin 16-cı htkmətindən məlum olur ki, o, həqiqətən Xorasan, Şam və İrakda olmuş, orada keçirdiyi qəriblik hisslərini belə bəyan etmişdir.

Xorasan və Şam ilə İraka niyet eyleyip,

Qaripliyin çok dəgərini bildim Ben işte.

Şair bəzən özünün Türküstandan ayrılmasını «Yusifini ayırdılar o Kənanından» deyirsə, doğulduğu  yerin «Doğulduğum yer o kutlu Türküstan» olduğunu dönə-dönə vurğulayır. Şair qəribin illər uzunu hər hansı bir yerdə yaşamasından asılı olmayaraq, orada özünü bir qonaq hesab edir.

Qəriblikdə yüz il dursa müsafirdir

Tahti, bahti, bağri zindandır - deyir.

Qəriblik çəkən insanın hər bir maddi ehtiyacları ödənilsə də, onun «taxtı və baxtının zindan» olduğunu vurğulayır. Şair qəriblikdə olarkən «Arslan Babanın onu arayıb bulması, gizli olan sirlərdən agah olmasını» oxucuya çatdırır. Qürbət çəkən şairə haqq şeirlərinin agah olmasına Arslan Babanın yardımçı olduğunu dönə-dönə vurğuladığını görürük. Hətta o, «Allaha həmd olsun» deyərək, babasının ruhu onu qürbətə salmasından söz açır.

Arzuluyum axrabalık və domtluğa,

Ulu babamın turbesi o Ak Türbeye

Babamın ruhu saldı beni bu qurbete

Hiç bilmedim, nasıl kusur eyledim men işte.

Şair bu hikmətin sonunda məzarının məhz Türküstanda olacağını bildirməklə, o vətəninə qayıtmasını oxucuya çatdırır. Bundan başqa şair hər anda qəriblərə «dost olmağı» təkrar-təkrar vurğulayaraq deyir:

Ümmet olsan qariplere uyar ol

Ayet ve hadisi kim dese, duyar ol

Və ya başqa bir şerində şair deyir:

Cefa çekip Yaradana oldum yakın

Qarip olup menzillerdən geçtim ben işte.

Ola bilsin ki, Əhməd Yəsəvinin də qəriblərə münasibətlə bağlı olan şeiri onun özünə qarşı ünvanlanan bir müraciət formasıdır. İnsanları «qəriblərə məlhəm olmağa», «onların halını sormağa» çağırır.

Təsəvvüf ədəbiyyatının formalaşmasında sufi sairlərin böyük rolu olmuşdur. Sufilik yolunu tutanlar həm də sözün həqiqi mənasında ilahi eşqə mübtəla olan aşiqlər idi. Belə ki, onlar «haqq ilə haqq olan»lar idilər (5, 23). Sufilər vəcdə aparan eşqi müqəddəs hesab edirdilər. Əhməd Yəsəvi əgər «Xudavəndə məni salqıl öz yolunqə» deyirdisə, Yunis Əmrə isə «İlahi bir eşq ver bana, handalığını bilməyəyim, İstəyəyim daim seni, özgə nəqşə bulmayayım» hər iki təsəvvüf sairindən yüz illərcə sonra yaşayan xələfi Mövlana Füzuli isə

«Ya rəb! Bəlayi eşq ilə qıl aşina məni

Bir dəm bəlayi eşqdən etmə cüda məni.

- deyirdi. Bu halda F.Köprülü yazırdı: «Tanrının eşqilə qavranılması fikri sufizmidə başlıca məsələlərdəndir (6). Əhməd Yəsəvinin eşqi əzablardan keçərək Tanrıya doğru yönələn bir eşqdir. Bu eşqə çatmaq üçün şair vəhdət şərabını içdiyini deyərək, onu ondan alan eşqə mübtəla olduğunu deyir.

Rizk, nasip her ne verse, tox gözlü ol

Tok gözlu olub şevk şerabını içdim men işte.

Türk təsəvvüf poeziyasında Əhməd Yəsəvidən gələn hüsnü mütləq ideyası, məhəbbət carçısı adlanan Nəsimi, Füzuli eşqi ilə özünü eyniləşdirir. Əhməd Yəsəvi hikmətlərində dönə-dönə dünyanı eşq ilə dərk etməyi xatırladır. Bu eşqin əzabi da şirindir. Bu əzablar onu, öz varlığını Tanrıda əritməyə doğru istiqamətlənib. Haqq aşiqi eşq şərabını içəndən sonra özündən keçərək Tanrısına qovuşmuş olur. O, öz varlığında Tanrının didarını, nurunu görür bu nur sufi aşiqin iç dünyasını işıqlandıraraq ona çatmış olur. Əhməd Yəsəvi isə bu ideyanı belə poetikləşdirir.

Ciltan birlə şərab içib, həmrah boldum

İçm tışım haqq nurigə toldu, dostlar.

Bunu Y.Əmrə belə ifadə edir.

Beni bendə sorma bendə degiləm

Bir ben vardır, bendə bendən içəri.

Artıq özünü Tanrısında əridən aşiq Tanrısına   qovuşmuş, vüsala çatmış olur. Burda Əhməd Yəsəvi hikmətində ərənlik yolu kimi qiymətləndirilir.

İşk sevdası kimqə düşsə, rəsva kılur

Pərtav salıb haqq özüqə şeyda kılur.

Məcnun sifət əqlin alıb Leyla kılıb,

Allah hakkı bu sözlərin yalğam yok.

Təsəvvüf ədəbiyyatının müştərək mövzularından biri də nəfs və ondan doğan tamah, qürür, xəbislik, acgözlük, paxıllıq və s.-dir. İnsanı bu dünyaya bağlayan, onu Tanrısından uzaqlaşdıran, kamillik mərtəbəsinə çatmağa qoymayan yeganə əngəl, sufızmə görə nəfsdir. İnsan mənliyini tərk etməklə nəfsini məhv edir, əks təqdirdə, o, nəfsinin quluna çevrilmiş olur. Bu mənada nəfsi əqlinə tabe etdirə bilən insan xoşbəxtdir. Əhməd Yəsəvi öz yaradıcılığında nəfsə uyan insanın gec-tez rüsvay olacağına, günahlar edib haqdan uzaqlaşdığına inanır. Şairin qənaətinə görə nəfsə qalib gəlmək başlıca şərtdir. Əhməd Yəsəvi isə öz şeirlərində nəfsə uyanları «şeytanla dost» adlandıraraq deyil.

Nefsim beni yoldan çıxarıp hakı eyledi

Çılpındırıp halka ablamaklı eyledi.

Zikr söyletmeyip şeytan ilə dost eyledi,

Hazırsın deyip nefs başını deldim ben işte.

Bundan başqa Əhməd Yəsəvi nəfsi ələ keçməyən yad, vəhşi quşa bənzədir. Obrazlı şəkildə deyilən bu ifadədə nəfs tutulması çətin olan, yenilməsi mümkün olmayan bir anlayış kimi təqdim olunur. Şair «Kul xacə Əhməd, nəfsdən uluğ bəla bolmaz» deyir. Bu  bəladan qurtarmağa insana yalnız sufı riyazati kömək ola bilər. N.Tusiyə görə «nəfs» Allah sevgisidir: «Kimə nəfis veribsə, xeyirxahlığı və bədxahlığı da o veribdir, nəfsi pak saxlayanlar - xeyirxah, murdarlayanlar isə bədxah olanlardır» (8, 7).

Beləliklə, Əhməd Yəsəvi dünyagörüşündəki, həm də yaradıcılığındakı mövzu və ideyaların sonrakı sufi şairlərinə böyük təsiri olmuşdur. Bu mövzular sonralar öz dairələrini genişləndirsə də, ilkin qaynağını Əhməd Yəsəvi yaradıcılığından götürülməsi məlum olur. Əhməd Yəsəvinin hikmətləri zaman keçdikcə, araşdırıldıqca öz aktuallığını itirməməsinin səbəbi, ona bu qədər məhəbbətin olması, onun yaradıcılığını Qurani-Kərimdən bəhrələnməsi və onu təbliğ etməsi olmuşdur.

ƏDƏBİYYAT

1.    Hümmətova X. Yunus Əmrənin lirikası. B., 2006.

2.    Fiqlali. E.R. Türkiyədə Ələvilik-Baktaşılıq. Ankara. 1990.

3.    Akar.M. Türk edebiyyatında mənzum meracnameler. Ankara, 1987.

4.    Köprülü F. Türk edebiyyatında ilk mütasavvüflər. Ankara. 1991.

5.    Bayat F. Xoca Əhməd Yəsəvi və Xalq sufizminin bəzi problemləri: B., 1997.

6.    Köprülü F.Türk saz şairləri.I. Ankara 1962.

7.    Alacı S. Yunus Emrede insanlık. Türk yurdu. Sayı. 319. İstambul. 1966.

8.    Xəlilov P. Əhməd Yəsəvi. Azərnəşr. 1997.

Хураман Гумметова

Чужбина в хикметах Ахмеда Ясави

РЕЗЮМЕ

Используемые в средних веках поэтические функции понятия «чужбины» в данной статье прослеживаются сквозь призму творчества Ахмеда Ясави. Определяются двойственные функции понятия «чужбины» в созданных поэтом хикматах.

В статье говорится о том, как дух деда помогал находившемуся на чужбине поэту и способствовал ему раскрыть божественные тайны.

                                                                                      Khuraman Hummatova

The stranger in the poetry of Ahmad Yasavi

SUMMARY

The Middle Ages have been explained to poetical function carried in poetry the state of being a stranger by Ahmad Yasavi. Double function of the state of being a stranger is delivered to the reader. In this theme poet. Auxiliary being is started a conversation of the secret mysteries to him than of being discovered of the spirit of the grandfather of poetess about stranger in this article.