“KAZDAĞILARI VE BABADAĞI” EFSANESINDEKI DAĞ KULTUNUN SEMANTIK FUNKSIYALARI

“KAZDAĞILARI VE BABADAĞI” EFSANESINDEKI DAĞ KULTUNUN SEMANTIK FUNKSIYALARI

Doç.dr. Hummatova Huraman

Milli Bilimler Akademisi, Türk Halkları edebiyyatı bölümü Azerbaycan

Tanrı-insan-dağ ilişgisinin insan duşunce tarzinde, onun etnik yaddaşındakı yeri bizde bezi mifoloji ve dini tesevvürlerin formalaşmasına getirib çıharıyor. İlkin ecdadlarımızın şüur ve düşünce terzinde dağ kultunun mühtelif tezahür formaları mövcuddur. Buların en mühümü ve esası Dağ-Tanrı insan iliskisi olmasıdır. Bu ilişgiye dağ Allahların meskeni kimi, Yunan mifolojisinde Zevs başda olmaqla Allahların Olimp dağında yaşaması, dağlarda qutsal ruhların olması, peyğemberlere dağlarda vehyin gelmesi, Musa (e. s.) Allah-Tealanın sesini Tur dağında eşitmesi, Mehemmed (e.s.) Hirra dağında vehyin gelmesi kimi ilişkiler, dağ-Tanrı- insan münasibetine nümune ola biliyor.

Dağ-insan alakasine geldikde ilk evvelden dağlara insan beden üzvleri (antropomorfizm) kimi bahılıb. Yani dağların başı insan başına, dağın beli insan beline, etrafları insan etraflarına benzemekle insan-dağ arasında zahiri ohşarlıq yaradılıb¹

Etnik yaddaşın alt katında ise dağların ses salması, onlardan ses çıhması kimi funksiyalar da insanla bağlı ilişkilerdir. halq tefekküründe bele bir inanc terzi de mövcuddur ki, dağlardan gelen ses qadın sesidir. Bu o qadınların sesidir ki, onlar öz yahınlarını itirmiş, onların yolunu hesretle gözlüyor ve onlar üçün ağlayırlar. M.Seyidova göre “müqeddes başlanğıc sayılan dağ, elece, torpaq ve hüsusile onlarla bağlı Güneş bütün varlığın, heyatın, tanrıların, insanların, nemetlerin yaradıcısı, anası-atası kimi qebul olunur. Torpaq başlıca olaraq ana başlanğıcı sayılmışdır.² Pis işlerden hirslenen insan nece kazeblenirse, dağlar da  hayqırıb püskürür, felaket töredir, heyvanların qırılması, zelzelelerin olması, dağların uçması kimi hallar bununla bağlı hallar buna konu ola bilyor.

Mifoloji şüurda dağ kultunun struktur semantik inkişafının keçid merhelelerinden biri de insanların dağa-taşa çevrilmesidir. Bununla bağlı “40 qız efsanesi”, “Kırklar”, “Daş bebek”, “Babadağı” gibi efsananeleri göstermek olar.

“40 qız efsanesi”nde qızlar zalım şahdan qurtulmaq üçün Allaha yalvarıb onları daşa döndermelerini isteyirler. Allah da qızların sesini eşidib onları daşa dönderir. Bezen de daşın insana çevrilmesini efsanesine de rast gelirik.“Daş bebek” efsanesini buna nümune göstere bilerik. İnsanın heyat terzi sakral anlamı dağ kultunun esasını teyin etmekde önemli rol oynayır. Uzun bir zaman kesiminde insan bu yaşantıları hissi-idrakı şekilde izlemiş ve onun iştirakçısına çevrilmişdir.

Dağlara sitayiş hele böyük-böyük dinlerin yaranmadığı bir zamandan evvel movcut olmuşdur. Kadim insanların tefekküründe dağ fenomeni mühtelif funksiyalar daşımışdır. Bu funksiyanı yerine yetiren ilkin insanın inam ve etiqadı dağlara sığınmaq, onlara müqeddes varlıq kimi bahmaq idi. İlkin insan hemişe dağlara secdegah kimi bahmış, orada temiz ruhların olduğuna  inanmışlar. A.İnan dağ ruhunun derk etmesini onun mükaddesliyinin kayb olması gibi, (ruhun bedenden kayb olması gibi) kıymetlendiriyor.³  Buna biz Dede-Korkud dastanında Dirse hanın hatununun dağı karqumasından yaranan eski tesirin neden ibaret olacağı – dağın mükaddesliyi kayb etmesi faktorunu dikkatdan kaçırmamalıyız. Dağ ruhunu incitmek, üstelik oğlunu araya-araya dağa kalkmak anne için yasak düşünülmüşdür. Bu da yasakdan kenar olaraq Buğacın hızır peyqamberin “anne sütü ve dağ çiçeyi ilacdır”, – demesi dağ ruhunun anneni afv etmesini gösteriyor. Altay yazarlarından gelen telqin, inam Dirse hanın kadınının dediyi bedd duanın derhal reallaşmasının teminatçısı”olması dağ ruhunun anneye güzeşte gitmesini şertlendiriyor.⁴   

Altaylar bele tesevvür edirdiler ki, dağ ruhları insanları cezalandıra biler, onlara tufan, pis hava göndere biler, heyvanları qıra biler. Bu o zaman baş vere bilerdi ki, ona qurban kesilmirdi. Ona göre de Altay ruhu üçün ağ qoyun kesirdiler, dağa teref süd atardılar. Peniri piramida şeklinde hazırlayıb dağın zirvesine qoyardılar.⁵

Türk inam terzi ile bağlı olan dağlar her zaman ezemet, büyüklük, mukaddeslik, inam ifade etmişler. Hatta gelinler dağlardan yaşınmış, onlara “kayın babalarımız”, – diye muraciet etmişler. Onlar dağlara çatarken hatta örpeklerini başlarına çekmişler.

Dağın bir funksiyası da insanları qorumaq olmuşdur. Hele qedim zamanlarda düşmen hücumuna meruz qalan dağlar insanların sığınacaq yeri olmuş, onları qoynuna almışdır. Heç kese ferq qoymayan dağlar bütün insanlara bir sözle bahar, hamını  qoynuna alarmış. Merhum alim Yaşar Qarayev öz mülahizelerinin birinde demişdir: “Qarabağa geden yol folklordan keçir”.⁶

Aşıq Elesger “Dağlar” redifli qoşmasında ermeni daşnaklarının soyqirim siyasetine meruz kalan Göyçe mahalının ahalisinin dağlara sığınaraq, orada meskunlaşmasını, dağların insanları  korumasını urek ağrısı ile dile getirmiştir.

Hanı men gördüyüm qurğu-büsatlar?

Derdmendler görse, tez bağrı çatlar,

Meleşmir sürüler, kişnemir atlar,

Niye perişandır halların dağlar? ⁷

Şair bu qoşmada dağlara insan obrazıtek müraciet edib, onunla dialoq qurmuşdu. Bu şeirde şair vetenine dusmenlerin hucumundan dağların   da bir insan kimi qem-qüsseye batdığını, ehval-ruhiyyesinin pis olmasından söz açıyor.

Biz Yunus Emrenin yaradıcılığnda da dağa müraciet edilmesine, onu iki sevgilini bir-birinden ayrı salan, onların qovuşmasına sedd çeken bir obraz kimi deyerlendirmesine rast geliyoruk.

Harami gibi yoluma arkuri enen qarlı dağ.

Ben yarımdan ayrı düşdüm, sen yolumu bağlarmısan? ⁸

“Azerbaycanda neinki dağın, hetta bu dağdakı daşların da göyden düşmesine, müqeddesliyine inamı özünde yaşadan folklor nümuneleri de var”.⁹

Gökden düşen taşın yardımı ile ölümün mümkünlüyüne en kadim zamanlarda da inam olub. Bu nümuneye biz “Manas” eposunun kahramahı Manas ölenden sonra Tanrının izni ile bir melek  göyden kara  taş getiriyor, onun ureyinin üstüne qoyur  ve o andaca Manas dirilib ayağa kalkır.¹⁰

Daşlara müqeddeslik motivine biz daşın insana çevrilmesi prosesinin ilkin insanın düşünce terzinde yer aldığına bezi efsanelerimizde rast gelirik. Bu bahımdan Kastamanı ağızlarında yayılna “Daş bebek” efsanesi çoh maraqlıdır. “Kiçik bir köyde gözel bir aile yaşarmış, onların 4-5 yılmış ki, övladları olmazmış. Tekrar övladlarını evlendirmeye qerar veren oğlanın valideyinleri ona bir qız tapırlar. Bundan çoh müteessir olan gelin hına gecesi hırman qaşına oturub ağlamağa başlayır. Bu zaman qızın yanına bir ihtiyar derviş gelerek neyçin ağladığını soruşur. Qız veziyyeti olduğu kimi dervişe danışır. Derviş dağarcığından bir uşaq şeklinde göy daş çıharıb geline veriyor. “Al bu daşı, perşenbe günü ahşamı yatsı ezanından evvel beşiği bele, ninni söyleyerek üğrümeye başla, Allah seni muradına erdirer”, – demiş  ve qeyb olmuşdur. Gelin bütün bunları etmiş, bir müddetden sonra daşbebek canlanmışdır. Qız öz kocası ile ölünceye qeder yaşamışdır.¹¹

İnsanın taşa çevrilmesi ile ilgili Azarbeycan miflerinin birinde deyilir: Bir çoban öz sürüsü ile pınarın yerini kayb ediyor. Eli her yerden üzülün çoban Kır dağına müraciet ediyor:”Ey Kır dağı, sen buradan  bir pınar çıkar, ben sana bir ak koyun, bir kara koyun kurban keserim”. Çobanın sözü ağzından çıkar-çıkmaz Kır dağının koynundan göz yaşı gibi dup-duru buz tek soyuk bir pınar akmaya başlıyor. Yankısını söndüren çıban sözüne dönük çıkıyor, kurbanları kesmiyor. Bundan kızan Kır dağı çobanı sürüsü ile birlikte taşa dönderiyor.¹²  

Kadim Elladada yolçular yol gederken dağların eteyinden daş götürer, hemin daşları zirveye qaldırar, orada oyuq qurub oraya qoyarmışlar. Azerbaycan efsaneleri içerisinde yer adları (toponimleri) ile bağlı efsaneleredn biri de “Babadağı” efsanesidir. Babadağ Baş Qafqaz silsilesinin suayrıcında yerleşiyor. Onun mütleq yüksekliyi 3629 metre çatır. Dağın zirvesinde hündürlüyü 3 metre yahın oyuq var. Oyuğun üstüne qoyulmuş tahtalara mıh çalınmış, eskiler bağlanmışdır. Babadağı böyük ziyaretgahdır. halq arasında bele bir inam da mövcuddur ki, Babadağı yeddi defe ziyaret edenler Hecce getmeye beraber tututlur. Oraya ziyarete gedenler yol boyu çetinliklerle  qarşılaşırlar, bezen yolda ölenler de olur. Dindarın fikrince hemin adamın niyyeti ve emeli temiz olmadığı üçün dağ onları kabul etmiyor, bele adamların cehenneme getmesi haqqında da fikirler yaranır. Babadağ Kazdağları kimi Azerbaycanın bir çoh rayonlarını özünde birleşdirir. Oraya Quba, Qusar, haçmaz, Deveçi. İsmayıllı ve s. rayon ehalisi ziyarete gelir. Babadağın zirvesine çatmaq üçün “Aman evi” deyilen bir tikili var. Qara, borana, yağışa düşen insanlar oraya sığınırlar. Babadağın yüksek dağlıq meşesinin bir talası sahlanmışdır. Buna sebeb “Babadağı” adının müqeddes sayılmasıdır.

Baba kim olmuşdur? Onun haqqında olan efsanelerin birinde deyilir ki, Baba ereb ölkelerinin birinde nahırçılıq edirmiş, çölde mal otararken bir canavar mal-qaraya hücum ediyor. Baba canavarı qovarken o, dile gelir, “Men bir ineyi yemeliyem”, –deyir. Baba onu dile tutur, “Sen o ineyi yeme, o inek bir qoca, yohsul qarınındır”.Canavar bunu eşitmir, ineyi parçalayır. Baba ineyin haqqını ödeye bilmeyeceyini görüb o memleketden baş götürüb gediyor. O gelib Qafqaz dağ silsilesinde olan dağların birinde ekin ekib, yer şumlayır. Yere tahıl ekir, vaht-vede yetişene tahıl sünbülleri evezine, içi buğda denleri ile dolu olan denler bitir.  Ucsuz – bucaqsız dağlıq erazide bele buğda denlerinin bitmesi Babanın Allah adamı olmasından heber verirdi. Baba bu dağda yaşamış, orada da vefat etmişdir.

Onun haqqında başqa bir efsane de beledir ki, o kendli imiş, yer ekib becerirmiş. Bir defe plov yeyib duranda bilmeden bir düyü yere düşmüş, o düyünü tapdaladığından özünü Allahın verdiyi bereket qarşısında günahkar hesab ederek baş götürüb dağa qaçmışdır. Onu ahtarmağa geden qoca annesı dağın yarısını çıha bilmemiş, yolda vefat etmişdir. Babanın annesının kabri de ziyaretgahdır. Ziyarete gelenler evvelce annenin kabrini, sonra dağın zirvesine qalharaq Babanın kabrini ziyaret ediyorler. Babanın kabri dağın zirvesindeki oyuqdadır. Oyuq Babanın kabrinin üstünde ucaldılıb. İnsanlar buraya gelende heç vaht özleri ile düyü yemekleri götürmezler. Bu, Babaya olan hörmetin bir elametidir. Dizi ağrıyanlar, övladı olmayanlar, heste ve başqa belalara düçar olan insanlar bu ziyaretgaha geler, orada özlerine şefa taparlar. Babadağı fenomeni insanların iman, ümid secdegahıdır. Oraya hoş niyyetle, temiz ürekle geden insanları heç vaht eliboş geri qaytarmır.Babadağın yamacında bir pinar var. Deyilenlere göre, o pinar evveller yoh imiş, Baba ne vathsa esasını yere vurduqda esanın yerinde o pinar peyda olub. Oraya gelen insanlar bu pinarin suyundan içir, gözlerine çekir, el-üzlerini yumaqla paklaşıb, şefa tapırlar. Bu suda müqeddes sayılır. Bu pinar suyunu sokykluquna göre “Kelleçatladan” adlanır. Hetta Azerbaycanda bele bir inam mövcuddur ki, insanlar yağış yağdırmaq üçün Babadağından getirilen yeddi daşı ortadan deşib bir ipe düzerek annenın ilk qızı suya atır, ipin ucu sahildeki ağaclardan (ya fındarık, ya da qara ağacdan) birine bağlanar, bununla da yağış yağarmış.¹³ Coğrafi adların emele gelmesinde reng adlarını bildiren sözlerin böyük rolu var. hromonimler – latın dilinde “hromo”-reng, nim-ad demekdir. “Sarı” ile başlayan coğrafi adlara baba, baş, qız, dağ ve s. qoşmaqla mühtelif etnonimler yaranmışdır.¹⁴

Türkiyede cok yayılan “Sarıkız” efsanesi ile “Babadaği” efsanesi arasında benzer makamlar çoktur. Bu benzerlik her iki dağda meskunlaşan Sarıkızın babası zalim insanlardan korumak için onu dağlara aparması, orada onun kaz otarması, babanın da hayvan otarıb kurda rast gelenden sonra koca karının hakkını ödeye bilmediyi için dağlara baş götürüb gitmesi gibi makamlar bu efsaneleri bir-birine yakınlaşdırıyor. En önemli benzerlik ise hem Sarıkızın babasının, hem de Babanın annesinin mezarlarının dağın eteyinde olmasıdır. Bu dağlara ziyarete gelen insanlar önce onları ziyaret ediyor, sonra ise dağın zirvesinde olan mezarlara doğru gidip onları ziyaret ediyorlar. Bu kiçik mekalede dağ kultunun mühtelif funksiyalar daşıması, daglarin insanların tefekkür tarzındakı yeri, Babadagi ve Sarikiz efsanelerinin yaranmasında insanların yaddaşında yer alan inam terzinin ilkin kaynaklarina  aydınlık getirilmesi bakımından büyük ehemiyyete mailkdir.

Kaynaklar:

1. Aliyev R. Efsanelerde dağ kultunun struktur-semantik funksiyalarına dair. Azerbaycan şifahi halq edebiyyatının tedqiqi tarihiBakı, 2006, seh. 16)
2. Seyidov M. Azerbaycan halqının soykökünü düşünerken.Bakı. Yazıçi. 1989. seh.308
3. İnan A. Türk boylarında dağ, ağac, orman ve pınar kultu. Mekaleler ve incelemeler. II cild, Ankara, Türk tarih kurumu, 1998, seh. 49., (
4. Elibelyli R. Dede Korkud kitabında dağ kultu. Dede Korkud jurnalı, 2004, №3, seh. 50
5. Şükürov A. Mifologiya. Qedim türk mifologiyası. 6-cı kitab. Bakı, Elm, 1997)
6. Kalafat Y. Balkanlardan uluğ türküstana halk inancları, IIAnkara, 2005.seh.182)
7. Aşıq Elesger. Seçilmiş eserleri.Baki.1972, seh. 39
8. Golpinarli.A.Yunus Emre .Risaletun-Nushiyye ve Divan.Istanbul.1965.
9. Abdulla B. “Kitabi-Dede Qorqud”da gerçekliyin etnomifik qavrayışı, Azerbaycan şifahi halq edebiyyatına dair tedqiqler. VIII. Bakı, 1999, seh.35)
10. Ögel B. Türk mifolojesiş Ankara, 1989, s. 519.
11. Akman E. Kastramonu manileri ve Daş bebek efsanesi. Ankara, 2007, seh. 59
12. Azerbaycan mifoloji metinleri, seh. 83
13. Kalafat Y ve Zeynalabdin Makaş. Karşılaştırmalı türk halk inancları. Samson, seh.93.
14. Budaqov B. Türk uluslarının yer yaddaşı. Bakı, 1994, seh.215 “Elm” seh.270