YUNUS ƏMRƏ İLAHİLƏRİNİN METOFORİK DİLİ

Doc.dr. Hümmatova Huraman

YUNUS ƏMRƏ İLAHİLƏRİNİN METOFORİK DİLİ

Təsəvvüf ədəbiyyatı başdan-başa məcazlarla doludur. Yunus Əmrə bəzən müəyyən bir irfani fikri oxucusuna çatdırmaq üçün məcazlardan geniş istifadə edir. Bəzən mə­cazlar o qədər bol işlədilir ki, şairin anladacağı mətləb artıq qaranlıq olur. Ancaq belə ilahilər Yunus Əmrə «Di­van»ında azlıq təşkil edir. qalan hallarda şairin məcaz­lardan bacarıqla yararlandığının şahidi oluruq:

Bu cahana gelmedin sultanı cihandaydım,

Sözü gerçək hökmü rəvan ol hökmü sultandaydım.

Xəlayiq bunda gəlmədin göglər məlayik dolmadın

Bu mülkə bünyad olmadın mülkü yaradandaydım.

Yüz yirmidörd bin xası, dörd yüz qırx dörd tabakası,

Dövlət məqamında ol gün ulu xanədandaydım.

Öz irfani təlimini şərh edən ilahilərində Yunus Əmrə fəlsəfəni irfani və dini məcazlardan istifadə edir, demək istədiyi fikri daha poetik şəkildə çatdırmağa nail olur.

Yunus Əmrə ilahilərində bənzətmələrdən yerli-yerində istifadə edir. Bir çox şeirlərində o, obrazlı şəkildə insan vü­cudunu dükana, dünyanı dəyirmana, xalqı isə üyüdülən una bənzədir. Məsələn, aşağıdakı şeiri bunu aydın şəkildə gös­tə­rir:

Bu dünyanın misalı bənzər bir dəgirmana,

Qəflət anun səbəti, bu xalq ögünən una.

və ya:

İşq imandır bizə, könül cəmaat,

Dost yüzü giblədir, daimdir salat.

Təsəvvüfdə can əbədiliyi və nur şəklində varlığı haq­qında təsəvvürlər geniş yayılmışdır. Şair vücudun müvəqqəti olduğunu göstərmək üçün onu dükana bənzədir, çünki dükan çoxlarına xidmət etdiyi kimi can da çox vücudları tərk etmişdir. Bir ilahisində Yunus Əmrə bu dünyanı şə­hərə, dolub-boşalan bazara bənzətməklə dünyanın faniliyini qabarıq şəkildə nəzərə çatdırır. Bu cür bənzət­mələrdə şair üslubu və dili olduqca sadədir.

Yunus Əmrə öz təsəvvüf ideyalarını yaymaq üçün bir çox halda şeirin formasına, üslubi gözəlliyinə fikir verməsə də, onun bənzətmələri poetik qayda-qanunlara tamamilə uyğundur. Həm də şair türkcənin müxtəlif növ və forma­sında yazsa da, şeirlərində ifadə gözəlliyi saxlanılmışdır.[1] Yunus Əmrə eyni bir misrada və ya beytdə həm epitetdən, həm də bənzətmədən məharətlə istifadə edir:

İşqi olmayan könül misalı taşa bənzər,

yaxud:

İşqi var könül yapar, yumşanar muma dönər,

Taş könüllər kararmış, sarı katı qışa bənzər.

Yunus Əmrə yaradıcılığı folklorla divan ədəbiyyatı arasında bir körpüdür. Buna baxmayaraq, onun şeirlərində divan ədəbiyyatında gedən ifadələrə, poetik deyimlərə də tez-tez rast gəlirik.[2] Bir ilahisində şair deyir:

Sıfatın arılığı bulquru noxud kibi

İki qaşun, ay alnun gəncəyə virir səbak.

Gəncə, ay kimi epitetlərlə yanaşı, şair xalq deyimi olan arılığı noxuda, bulğura bənzətməklə yenidən sadə bənzət­mələrdən istifadə etmiş olur.

Təsəvvüf ədəbiyyatının dili metaforik dildir. Yunus bö­yük şair kimi metaforalardan məharətlə istifadə edir. Mə­sə­lən, o, bir şeirində işqi yaya, eşqdən süzülən və insanı ya­xıb yandıran odu isə oxa bənzədir:

Çukal çevşən işqin oduna doymaz,

Okı cana batar, katı yalıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, Yunus Əmrənin yaratdığı me­ta­foralar həm məzmun dolğunluğu, həm də ifadə gözəlliyi ilə seçilir. Məsələn, bir şeirində Yunus Əmrə insanın otuz iki dişini belə təsvir edir:

Otuz iki mirvari meracana düzmüş kibi,

Qiyməti dürdən olmuş yaraşır incidən ak.

Başqa bir şeirində şair metaforik şəkildə bədən-mədən, könül-gövhər və könülün qədrini bilən sərraf obrazları yara­dır. Ancaq metaforada olduğu kimi bənzədilən obyektin adı çəkilmir:

Nideruz bu həyat suyun

Canı yağmaya verdük,

Gövhəri sərraflara,

Mədən yağmaya verdük.

Yunus Əmrənin ilahilərində mübaliğələrə də rast gə­li­rik. Bu mübaliğələr klassik divan ədəbiyyatından gəlmədir və şair onları da xalq psixologiyasına, xalq şüuruna uyğun şəkildə işlətməyi bacarır. Həm bu mübaliğələrdə dini-təsəv­vüfi yön qabarıq görünür:

Əzrail nə kişidir, kəsd edə bilə canıma,

Ben anın kasdını ginə kendiyə zindan eyləyəm,

Ye Cebreyl kim ola, kim hökm edə benim ahıma

Yüz bin Cebreyl kibiyi bir dəmdə perran eyləyən.

Mübaliğələrində şair özünün böyüklüyünü xüsusi vur­ğu­lamaqla haqqa yetişdiyini, haqqa çatanların hökmündə mələklərin də, cinlərin də durduğunu demək istəyir. Əslində «mən» dedikdə şair yalnız öz «mən»ini deyil, mütləq «o»nun təzahürü olan «məni» görür:

İnsilə bu cinni peri, divlər benim hökmümdədir,

Taxtım benim yel götürür, mehrü Süleyman tutaram.

Göründüyü kimi, bu mübaliğədə şairin Tanrıda əriyib Tanrıya qarışması ideyası qabarıq qoyulduğundan klassik di­van şairlərinin yaratdığı mübaliğədən fərqlənir. Şair mü­ba­liğələrində çəkdiyi eşqin böyüklüyünü göstərmək üçün isti­fadə edir. Yunusa görə, Tanrı eşqi olan yerdə cənnət hə­vəsi, cənnət şirinliyi, cəhənnəm qorxusu ola bilməz. Böyük lirik şair Füzulinin «Fələklər yandı ahımdan, muradım şəmi yanmazmı» mübaliğə beyti iki əsr qabar Yunusda belə səslənir:

Yedi tamu dedikləri katlanmaya bir ahimə

Sekiz uçmaq aldamaya, bunda neye aldanayım?

Yunus Əmrədə daxili qafiyə, təkrarlar onun şeirlərinə dərin lirizm gətirir. Ə.Gölpınarlının dediyi kimi, Yunus döv­ründə yazan şairlərin yaradıcılığı üçün daxili qafiyə xa­rak­terik cəhətdir.[3] Buna baxmayaraq, Yunusda daxili qafi­yə o qədər çoxdur ki, onun əruzda yazdığı şeirləri çox asan­lıq­la iki hissəyə bölmək olar. Daxili qafiyəli şeirlərdə oxu­naqlıq, lirizm çox güclü olduğundan belə ilahilər yaddaşda uzun müddət qalıır:

Yine yini xəzinədən yini xilat geydi cihan,

Yine verildi yini can otu şəcər süsdi yine.

Ölümüşdü otu şəcər, dirildiləri bitdilər,

Müşriklərə nüktə yeter, var eylədi nəsli yine.

Yunus Əmrədə hər bir fikir ifadəsini tapdığı söz qa­bı­ğının xaricində mövcud deyildir. Maddi aləmi qavrayış və daxili hissləri duyum tərzini və öz fikirlərini şair türk dilinin duyum tərzinin məlum ölçüləri daxilində vermişdir. Dərin lirizm, şeirə xas söyləyiş şəkli məhz türk dilinin imkan­larından qida alır. Onu da demək lazımdır ki, Yunus Əmrə şeirdə açdığı yolla, ifadə, tərz, bəyan zənginliyi sayəsində özün­dən sonra gələn təkkə şairləri, divan ədəbiyyatı nü­ma­yən­dələri, aşıq ədəbiyyatı iştirakçıları üçün bir məktəb yarat­mışdır ki, ondan sonra gələnlər bu böyük şairi təsir gücünə tabe olaraq nəzirə şeirlər yazmağa məcbur olmuşlar.

Yunus Əmrənin təsir dairəsi daha çox təkkə və aşıq ədəbiyyatlarında hiss olunur. Sonrakı dövr şeirlərində da­xili qafiyənin zənginliyi Yunus Əmrədən gəlirdi.

Şeir sənətində şairin milliliyi məhz onun istifadə etdiyi poetik qəliblərlə, vəznlə ölçülür. Vəzn, şəkil, qafiyə, rədif, ölçü baxımından Yunus Əmrə şeiri xalq şeirinin bütün gö­zəlliyini təkrarlayır. Bu mənada Yunus Əmrə milli şairdir. Onun şeirlərində ərəb, fars sözləri, dini istilah və terminlər də şairin deyimində doğmalaşır, milli kalorit qazanır. Yunus Əmrə ilahilərində söyləmə və səslənmə gözəlliyi türk dilinin musiqiliyi, incəliyi ilə izah olunmalıdır. N.S. Banar­lının dediyi kimi, Yunus Əmərənin yolu ilə gedən şairlər bütün böyük duyğularının milli nəzm şəklində, sadə və gözəl dildə, milli şeirlər qəlibində demişlər.[4]

Bütün böyük şairlər kimi Yunus Əmrədə ilahilərində atalar sözlərindən, dadlı-duzlu el deyimlərindən məharətlə is­tifadə etmişdir. Bununla da, o, şeirlərində təsirliliklə yanaşı, bir bədii gözəllik də yarada bilmişdir.

Zinhar könül evində tutma yavuz əndişə,

Bərkiyçin kuyu qazan aqibət kəndi düşə.

yaxud:

Sakın gülmə sən ona,

İyi degildir sana

Kişi neyə gülərsə,

Başa gələgən olur.

Şairin öz misraları da atalar sözü kimi məşhurlaşmış, xalq arasnıda dillər əzbəri olmuşdur. Təbii ki, bu tip afo­rizmləri ilə Yunus Əmrə müdrik şair, sadə insan, hamını sevən aşiq kimi şöhrət qazanmışdır.

Kara taşa su koyarsan,

Əlli yıl isladırsan

Həmən taş ginə bayağı,

Hünerli taş degil.

Təbiət təsviri Yunus Əmrə şeirlərində olduqca təbii və canlıdır. Məsələn, «fodulluk» sözü insan üçün işlədiyi halda, Yunus onu qışa, yəni konkret deyil, mücərrəd anlayışa aid edir. Bir ilahisində o yazır:

Yine bad bahar xoş nevilə əsdi yene

Yine qışın soğukluğu fodulluğun kəsdi yine.

Yaxud başqa bir şeirində şair təbiət təsvinrini  gözləri­miz qarşısında belə canlandırır:

Yine səhər merğzarı, xoş akar əsrük suları.

Göründüyü kimi, bahar yağışlarının artırdığı çayların coşğunluğunu, bula­nıq axmasını şair başını daşdan-daşa vu­rub gedən bir sərxoşa bənzədir. Əsrügün (əsgi türkcədə: sərxoş özünü ora-bura çırpması) yazın çılğınlığı ilə qarşı­laş­dırılır ki, bu deyilənlər təşxisin bədii örnəkləridir.

Yunus Əmrə bəzən eyni sözlə müxtəlif anlam ifadə edən sözlər yaradır. Bu tip şeirlərində şair müəmma yarat­mağa çalışır və şeirdə üslubi baxımdan daha da artırır:

Kaçan gene bulasın yer kazmayınca,

Ya kalb safımı olur kızmayınca.

Buradakı «kalb» sözü ilk baxışda ürək, qəlb mənasını versə də, diqqətlə fikir verdikdə bu sözün «qəlp» anlamında işlədildiyi aydın olur. Şair bu beytdə demək istəyir ki, tor­pağı qazıb dəfinə tapdıqdan sonra oradakı qızılı başqa me­tallardan təmizləməyincə onun saf (təmiz), yaxud «qəlp» (saxta) olduğunu bilmək olmaz. Bu tip müəmmaları ilə şair son­rakı dövr aşıq yaradıcılığına da böyük təsir göstər­miş­dir.[5]

M.Hacıeminoğluna görə, Yunus Əmrənin dilində Orta Asiya türkcəsi ilə müştərək olan cəhətlər vardır. Bütün bu qrammatik əlamətlər onu göstərir ki, Yunus dövründə cı­ğa­tay ləhcəsi ilə oğuz ədəbi dili arasında çoxlu müştərək c­ə­hət­lər vardı. Alim bu müştərək cəhətlərdən gələcək zaman şəkilçisini ısar, ier (məsələn, alısar, gəlisər sözlərində olduğu kimi), ası, əsi (məsələn, eləsi, yıpası, yuyası), feli zərf şə­kil­çilərini iban, übən (çağırıban, veribən, alıban və s.), feldən isim düzəldən şəkilçiləri qucu, qücü (alaqucu, elqücü), əmr şəklini qıl, gil (okıqıl, degil) göstərir.[6]

Yunus Əmrənin ilahilərindəki poetik ifadə vasitələri, dil xüsusiyyətləri XIII yüzilliyin oğuz türkcəsi haqqında tam təsəvvüf yaradır. Bu dil həm Anadoluda, həm də Xa­rəzm bölgəsində müştərək olaraq işlədilirdi və XIII-XV yüzillərin ədəbi dili idi. Buna baxmayaraq Yunus Əmrənin leksikasında, dilinin qrammatik xüsusiyyətlərində Orta Asi­ya şeir dilinə yaxınlıq duyulmaqdadır. Bu müştərəklik dü­şün­cə, fikir sisteminin vahid bir mədəniyyət çevrəsində cərəyan etdiyini göstərir. Deməli, XII-XIV yüzillərdə, əsasən iki bölgədə - Orta Asiyada və Anadoluda (Azər­bay­can da bu bölgəyə daxil idi) yaranan türkcə şeir eyni milli qaynağa söykəndiyindən bir-birini tamamlayırdı. Bu ədəbi dillər arasındakı cüzi fərq fərdi üslubla da izah oluna bilər. Bu mənada Yunus Əmrənin üslubu onu nəinki Orta Asiya şairlərindən, həmçinin Anadolu-Azərbaycan şairlərindən də fərqləndirir.

Məlum olduğu kimi, üslub sənətkarın psixoloji, ədəbi görüşlərinin məcmusu, onun xarakterinin əsas göstəricisidir. Hər bir sənətkar da mənsub olduğu xalqın xarakterik cəhət­lərini özündə yaşadır. Bu mənada sənətkarın üslubu, xalqın özü deməkdir. Əhməd Yəsəvinin, Yunus Əmrənin, Pir Sul­tan Abdalın, Qayğısız Abdalın, Aşiq Paşanın, Nəsiminin üs­lu­bundakı düz xətlilik və anlaşıqlılıq türk psixologiyası, türk davranışını tam əks etdirir. Məsələn, Xoca Əhməd Yə­sə­vidəki sadə, zahiri bəzəkdən məhrum cümlə və bəndlər eyni ilə Yunus Əmrədə də müşahidə olunur. Onun ila­hi­lə­rin­dəki təmtəraq əslində sufizmin öz təbiətindən irəli gə­lir­di. Ancaq aşağıdakı ilahi şairin nə qədər sadə yazdığını sübut edir:

Dünya tonların soyucaq,

Yuyucu tenim yuyucaq.

İletib kabre koyacaq,

Əcəb nola benim halım.

Nə ayaq tuta, nə əlim,

Nə aklım qala, nə bilim,

Cavab verməz isə dilim,

Əcəb nola benim halım.

Yunus Əmrənin ilahilərində yüksək sənətkarlıq görən V.Kudelin şairin şeirlərini öz dövrünün bədii cəhətdən mü­kəm­məl əsəri hesab edir. O da Yunusun üslubundakı sa­də­liyi tarixi gerçəkliklə və tarixi poetikanın qayda-qanunları ilə izah etməyə çalışır. V.Kudelin «Yunus Əmrənin dilini türk obrazlı bədii dilin zirvəsi hesab edir. Bir sıra yanlış fikirlərinə baxmayaraq (məsələn, o, şairi dinsiz adlandırır, bu isə onun sufi görüşlərini düzgün anlamamasından irəli gəlirdi) alimin XIII əsrin bu böyük şairinin poeziyası sənətkarlıq baxımından tədqiq etməsi dəyərlidir».[7] Orta çağ ədəbi dilinin bütün etiketlərindən məharətlə istifadə edən Yunus Əmrə poeziyası sonrakı dövrlərdə də öz sadəliyi ilə seçilmişdir.

Yunus Əmrənin istifadə etdiyi ədəbi üsullardan biri də onun hər misrada bir cümlə yerləşdirə bilməsidir. Bu tip ilahilərində şair şeirə axıcılıq və oynaqlıq gətirir:

Bir saqidən içdim şərab, erşdən yücə meyxanəsi,

Ol saqinin məstləriyiz, canlar anın peymanəsi.

İşq oduna yananların küllü vücudu nur olur.

Ol od bu oda bənzəməz, heç bilinməz zəbanəsi.

Hər misranın bir cümlə olması həm fikri tamamlayır, həm də türk şeirində ilk dəfə işlədilməklə, özündən sonrakı şairlərin yaradıcılığına böyük təsir göstərir.

Bəzən Yunus Əmrə feli bağlamalarla bir-birinə bağ­la­dığı cümləni iki misraya yerləşdirməklə təkrarsız  bədii gö­zəllik yaratmış olur. Aşağıdakı ilahisi Yunusun öz üzərində bir sənətkar kimi nə qədər diqqətlə işlədiyini sübut edir:

Bunca zamanlar bilişin, axır dönüb ayrılışın,

Böylə heç bir dərdə düşünün odlara yanmış varmıdır.

Qeyd edək ki, Yunus Əmrə yaradıcılığında farsca olan «iki», «əgər», «kim», «məgər», «əgərçi» kimi bağlayıcıları çox az işlədilmişdir. Yunus Əmrənin cümlələri ona görə də əsl türk sintaksisi ilə vurulan cümlələr sayılır. Hətta şairin dilində XIII-XV əsrlərdə bütün türkcə yazan şairlərin di­lin­də rast gəldiyimiz «inayət», «hətta», «lakin», «və lakin», «am­ma», «sanki» və s. mürəkkəb ərəb-farsca olan bağ­la­yı­cılar, demək olar ki, yoxdur. Bu mürəkkəb ədatlar o dövrün klassik türk poeziyasında gen-bol işlədilirdi. Bu isə Yunus Əmrənin əsl milli türk şairi kimi dilinin sadəliyinə, saflığına sübutdur.

Şairin divanında işlətdiyi leksik vahidlərin çox böyük əksəriyyəti türkcə sözlərdir. Onun dilini həm də əski os­manlı dili hesab etmək də doğru deyildir. Yunusun ifadə və sözləri XIII-XV yüzilliklərdə yaşamış və yaratmış Azər­bay­can, Orta Asiya türk şairlərinin dilində də işlədilir. Həm də Yunusun dilindəki çoxlu sözlər yazılı osmanlı ədəbi dili üçün xarakterik deyildir. Yuxarıda da dediyimiz kimi, şa­irin dili, əsasən, oğuz ədəbi dilidir və onda çoxlu qıpçaq ədə­bi dilindən alınmış sözlər də vardır. Yunus Əmrə Ana­doluda yetişmiş türk şairidir, yəni türkcə danışan, türkcə yazan müasir xalqların müştərək şairidir.

Yunus Əmrənin bir çox sözləri və ifadələri onu daha çox o dövr Azərbaycanda yazılmış türk əsərlərə yaxın­laş­dı­rır. İndiki dilimizdə işlədilən bir çox söz və söz birləşmələri yeddi əsr əvvəl Yunus Əmrənin şeirlərində işlədil­mişdir. Onun işlətdiyi qrammatik formalar da müasir Azərbaycan türkcəsinə yaxındır. Bir sıra əyani misallarla fikrimizi təsdiq etməyə çalışaq. Məsələn, Yunusun dilində rast gəldiyimiz bir çox sözlər o dövr ədəbi türk dilində, yəni yenicə forma­laşmağa başlayan oğuz ləhcəsində işlək olsa da, bugünkü Anadolu türkcəsində passiv fond təşkil edir.

Yunusun çox işlətdiyi əsərlərdən bir neçəsinə diqqət verək: Alqış (ədəbi Türkiyə türkcəsində qutlama, evmə), alış­mak (ə.t. tutuşmaş), ayruk (ə.t. başqa), aparıca (ə.t. tərtəmiz, Azərbaycan türkcəsində də arxaikləşmişdir, ayuk­suz, yaxud əsrük) (ə.t. sərxoş), becid (ə.t. çabuk), ıssı (ə.t. sıçak), iley (ə.t. qarşı), keleçi (ə.t. söz, bugünkü dilimizdə unudulmuşdur), kızlık (ə.t. bahalıq), eq (ə.t. ağıl), eqür (ə.t. eş), od (ə.t. atəş), sanmaq (ə.t. düşünmək), sin (ə.t. məzar), yuvan (ə.t. gecikmək), yuyla (ə.t. kokla), segel (ə.t. hasta), yay (ə.t. yaz), tuş (ə.t. arkadaş) və s. Bu sözlərin siyahısını artırmaq da olar. Ancaq misallardan göründüyü kimi, XIII əsr Yunusun dilində işlədilən bu sözlərin bir çoxu bu gün də Azərbaycan türkcəsində işlədilməkdədir. Bütün bunlar sü­but edir ki, Yunus Əmrənin fikir, düşüncə sistemi ümum­türk düşüncəsi sistemi ilə bağlı olduğu kimi, dili də ortaq türkcədir.

Yunus Əmrənin ilahilərində səs; səslərin ahəngi və bu ahəngin yaratdığı bir musiqi vardır. Təkkə şairləri sözə böyük dəyər verməsələr də, Yunus hər sözə diqqətlə ya­naş­mış, şeirlərinin musiqili olmasına ayrıca diqqət yetirmişdir. Məsələn, aşağıdakı şeiri buna misal ola bilər:

İşbu vücud şəhrinə hər dəm girəsim gəlir,

İçindəki sultanın yüzün görəsim gəlir.

İşidirəm sözünü, görəməzəm yüzünü,

Yüzünü verməkligə canım verəsim gəlir.

Şeir Tanrı avazı olduğu üçün müqəddəsdir. Bu mü­qəd­dəslik onun təsir gücündədir. Şeirin təsir gücü isə daxili qa­fi­yələrin, paralel cümlələrin, təkrirlərin, musiqiliyin hesa­bına yaradılır. Onun təkcə hecada yazdığı şeirlər deyil, həm də əruzda yazdığı ilahiləri də musiqili, axıcı, daxili qafi­yələrlə zəngin, alliterasiyalı və ahəngdardır.

---

[1] Бах: Кюпрцлц Ф. Тцрк едебийаты щаккында араштырмалар. Истанбул, 1973.

[2] Джевелидзе Э.Д. У истоков турецкой литературы. II Юнус Эмре, Тбилиси, 1985, с.153-154.

[3] Эюлпынарлы А. Йунус Емре ве тесеввцф, с.280-294.

[4] Банарлы Н.С. Милли тефеккцрцмцзде Йунус Емренин йери. Йунус Емре иле илэили макалелерден сечмелер. Анкара, 1991, с.65.

[5] Бах: Эюкйай О.С. Йунус Емрейи ве щалк ве шаирлерини анламак. Тарищ ве топлум, сайы 40. Истанбул, 1987, с.37.

[6] Бах: Щаъыеминоьлу М.Н. Йунусун тцркъеси - Йунус Емре иле илэили мака­ле­лерден сечмелер. Анкара, 1991, с.151.

[7] Куделин В.Б. Поезии Юнус Эмре. М., 1980, с.14.