YUNUS EMRE EBUL HASAN HARAKANİ İDEALARININ DAVAMÇISI KİMİ

         YUNUS  EMRE   EBUL  HASAN  HARAKANİ  

            İDEALARININ DAVAMÇISI   KİMİ

Doç.Dr. Hummatova Huraman. Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi. "Türk halkları Edebiyyatı" bölümü. 994 (012-496-51-80) + 994 (50 337-66-89) hummatovax@mail.ru
Anahtar kelimeler: insan, könül,  yaradan, təriqət, ideya, tasavvuf

Türk tasavvuf edebiyatının kökleri çok derinlere dayanıyor. Bu edebiyyatı oluşturmak, yaşatmak ve onu gelecek nesillere aktarmak tasavvuf şairlerinin önünde duran en önemli vesifelrden biriydi. Türküyede bu edebiyayın kurucularından biri de Hasan Harakānî olmuştur. Onun tasavvuf fikirleri sınırları aşarak Türkistan'da Ahmet Yesevi, Orta Asya'da Farabi, Rəbbuzi, Anadolu bölgesinde Celaleddin Rumi ve Yunus Emre gibi tasavvuf şairlerini yetişmesinde büyük rolü olmuştur.Yaratıcılığında Cenâb Hakka ulaşmak, içinde onu bulmaq, insanlara bir gözle baxlaq düşüncesi tasavvuf şairlerini esas mövsularında biri idi.Türküstanda büyük bir tarikat kurucusu olan Ahmet Yesevi İslam'ı yaymak ve onu sevdirmek için "Divan-ı Hikmet" eserinde insanları "gönlü kırık olanlara arkadaş ol"¹,"nerde görürsen mazlumlara hemdem ol" demekle, insanları Allah yoluna sesliyordu.
 XIII yüzyılda Harakānî düşüncelerini takipçilerinden biri de Yunus Emre olmuştur. Onun tasavvuf içerikli ilahileri kendi ilk kaynağını Hasan Harakānî yaratıcılığından almıştır. İlahilərinin birinde "ararsan Mevlâ'yı kalbinde ara,"² diyen şair insanlara Cenab-ı Hakkı kendi içlerinde bulmağı tavsiye ediyordu. Şerleri baştan başa Allah kalamı ile yoğrulan şair insanları bir gözde görmeyi, "kimse gönül kırdın ise, bu kıldığın namaz değil" demekle, insan gönlünü kırmayı büyük günah olarak görüyor. Yunus Emre şiirlerinde Tanrı dostu olan insanı sevip sevilmeye layık olduğunu büyük muhabbetle vurguluyordu. Yunus Emre ilahilərində İnsanı sevmeyi Tanrı'yı ​​sevmeye eşit tutuyordu. Bu barışçılıq, bu sevgiye seslenmek düşüncesi ona sələflərindən geçen bir gelenekti. Onun şiirlerinde böyle bir fikir var; birlikte rahmet, ayrılıkta azap var, odur ki, şair hayata gəlmsinin məqaməiı şöyle açıklıyor. "Ben gelmedim devi için, benim işim sevi ucun" diyen şairin lirik insanı bir alemdir.
   Mövcudad canlı âlemden bağımlı olduğu gibi, insan da varlık bağlıdır,. Bu durumda maddî âlemde görünen her şey insan vücudunda mevcuttur. İnsan kendi varlığı ile mikroaləmi oluşturuyor. Şair Ortaçağ felsefesi içinde evrenin küçük bir parçası olarak insanı alıyor.

Конец формы

 XIII əsrdə Harakani  ideyalarının sade halk dilinde beyan edenYunus Əmrə olmuşdur. Hər iki sairin sufilər haqqındakı fikirləri  onların islamın insana verdiyi dəyərləri müəyyənləşdirir.Əsərlərindən o da məlumdur ki, Abul Hasan Harakanidən   sûfînin kim olduğu sorulduğunda  o şu şekilde cevap vermiştir: "Kişi¸ yamalı elbise ve seccâde ile sûfî olmaz. Sûfî belli kurallar ve âdetlerle de sûfî olmaz. Sûfî yok olan' kimsedir."³ Abul Hasan Harakani sufini zahiri görkəmlə qiymətləndirməyi əsas saymır. Özü-özündə yox olan,  qeyb əhlini sufi sayan   sənətkar, sufiliyin zahiri əlamətlərinin də qəbil etmir.Onun nəzərində sufi özü-özündə yox olmaqdir, özü-özündən keçməkdir. Hal  əlhli olan    Yunus Əmri də  sufinin  xüsusiyyətlərini öz sələfi Abul Hasan Harakani kimi zahiri əlamətlərlə  bağlı olduğunu qəbul etmir. İlahilərinin birində sufini-dəvrişi bu  şəkildə təqdim edərək  deyir.

                                   Dəvrişlik dedikləri xirka ilə tac deyil,

                                   Könlünü dərviş bilən xirkayə möhtac deyil.

İrafan əhli  Abul Hasan Harakani islamın bütün təfərrüatlarını əsərlərində  aydın şəkildə   izah etmış ,insanları Hak yoluna  çagırmışdır.O, şeirlərinin birinde bele  demişdir:

                                    Ezel sırlarını, ne sen bilirsin ne ben

                                    Bu muamma sözü, ne sen okursun ne ben,

                                   Perdenin gerisinde, ben ile seni bir konuşturan var,

                                   Perde kalkarsa, ne sen kalırsın, ne ben.

Ebul Hasan Harakanidən  yüz illlerce sonar yaşayanYunus Əmrə onun bu fikirlərini sadə dildə  belə soyləmişdir: “məni məndə sorma, məndə deyiləm, bir mən vardır, məndə məndən içəri“ Yunus Əmrə də başqa sufi şairləri kimi irfanın bu və ya digər məsələsini divanında daha qabarıq işləmiş, özünün görüşlərini estetik dildə verməyə çalışmışdır.

Yunus Əmrə ilk öncə təriqətə girmiş və bunun vacib­liyini ilahilərində dönə-dönə qeyd etməklə yanaşı, bir şeyxə bağlılığın da zəruriliyini xatırladırdı. Şairə görə təriqətə girməyən adam irfanı öyrənə bilməz.

                        Təriqət can yoldaşı, can ilə olur işi,

           Təriqətə girən kişi dün-gün ibadət içində.

                       Təriqət cana gəlir, taatini can qılır,

         Girməyən ziyan qılır, uşbu dövlət içində.

Təriqətə girməyən ancaq Tanrıya çatmağı özünə məq­səd edən şəxs son anda buna nail ola bilməz, çünki təriqət irşadın, irfanın öyrədildiyi yerdir. Obrazlı şəkildə Yunus Əmrə təriqəti dövlətə, təriqətdən kənar adamı isə bu dövlət­dən məhrum olmuş yoxsula bənzədir. «Aşiqəm» deyən hər bir kəs təriqətin yolçusu olmalı, bu yolu getmək üçün özündə mənəvi güc tapmalıdır. Malından-mülkündən keçib təriqətə girməyən adama - aşiqə haqqın rəhməti haramdır.

        Ebul Hasan Harakani sufiliyin şərtlərini əks etdirdiyi əsərinin  birinci babında mürid olmak ve  ona bağlanmağın keyfiyyətlərindən söz açır. Böyük mütəfəkkir İslamın əsas amillərindən biri kimi təriqətə girən aşiqin bir  yolgöstərəni olmasını əsas şərtlərdən hesab edir. Eyni  fikirlərə biz Yunus Əmrə divanında da  rast gəlirik.Şair sadə şeir dili ilə  bu   prinsipləri oxucuya  çatdırır.Təriqətə girən aşiq bu yolu təkbaşına gedə bilməz. Bu yolda ona işıq salan, qolundan tutan mürşid lazımdır. Müridin mürşidsiz haqqa çatacağı mümkün olmadığı kimi, onun köməyi olmadan irşada yiyələnəcəyi də mümkün deyildir. Mürşid müridə təkcə sözlə deyil, sükutla da irfanı anladır, onda dərviş əxlaqı aşılayır. Təriqət yolunun sonunu mürid üçün mürşid qurtuluş görür. Həm də müridin son mənzilə çatması üçün başlıca şərt onun özünü mürşidinə tam tabe etdirmək istəməsidir. Yunus Əmrədə təriqət başçısı ənənəvi «şeyx», «pir», «mürşid» kimi terminlərlə göstərilir:

             Haqqı bulmaq istəyənlər eyləsin nəfsini dərviş,

Çələb bizə mürşid vermiş, dərviş ola bilsən dərviş.

və ya:

               Şeyxim görəm, baş endirəm, el kavşuram, karşu duram,

Kendimi dirəm derşirəm, dost ilinə göndərməqə.

yaxud:

          Gəlmək gərək  tərbiyətə, qamu bildiklərin qoya,

Mürəbbisi nə derisə, pes ol anı tutmaq gərək.

Yunus Əmrə ilahilərində şeyxin keyfiyyətləri bir-bir sadalanır, mürid olmanın şərtləri bir-bir izah edilir. Şairə görə, şeyx müridlərinə çıraq tutan, yol göstərəndir. Yunus Əmrə məşhur mədhiyyəsində bu məsələyə xüsusi diqqət verir:

Sən beni şeyx oldu deyü, benden nəsihət istəmə;

Ben sanuram göy bilirəm, un şimdi bildim, bilməzəm.

Əgər Xoca Əhməd Yəsəvi həzrət Məhəmməd «piri-muğan» deyib özünün mürşidi kimi öyürdüsə, Yunus Əmrə də Quranı həqiqət yolu göstərən kimi öyür. Bu da orta əsrlər sufi mədəniyyətində məqbul sayılan dünyagörüş idi. Bir ilahisində görürük:

               Qaf dağı zərrəm degil, ayu günəş bana qul

Aslum haqdır, degil mürşiddir Quran bana.

Qeyd edək ki, Yunus Əmrə ilahilərində öz şeyxi Tap­dıq Əmrəni dönə-dönə xatırlayır:

              Şeyxi, danişmən vəli, cümləsi birdir ər yurdu

Yunusduru dervişler qulu, Tapdıq kimi sərvəri var.

Hətta bir ilahisində şair təriqətdəki şəcərəsini belə göstərir:

            Yunusa Tapdıqı Saltuqu Barakdandır nəsib

Çün könüldən cuş qıldı ben nicə pinhan olam.

Buradan aydın olur ki, Hacı Bektaş Vəlinin «Vilayət­na­mə»sində adları Hacı Bektaşın xəlifələri kimi çəkilən Sarı Saltunla Barak Baba Yunus Əmrənin şeyxi Tapdıq Əm­rənin şeyxləri olmuşlar.⁴ Yunusa görə, müridin başlıca vəzifəsi şeyxinin sözlə­ri­nə, tapşırıqlarına sözsüz əməl etmək, onun önündə qul kimi durmaqdır. Yunus Əmrə də bu təriqət ədəbinə əməl edir:

              Tapdığın tapısında qul olduq qapısında,

Miskin Yunus çik idi, bişdik əlhəmdürüllah.

Yunus Əmrənin «çiy idim, bişdim» deyimi Mövla­na­nın «Xam idim, yan­dım, bişdim» kimi məşhur kəlamını ya­da salır. Mövlana kimi, Yunus da bu ifadə ilə eşqdə kamala yetdiyini bildirir.Mürid-mürşid münasibətinə aid nəzəri ədəbiyyatda verilən əsas müddəalar bu və ya digər dərəcədə Yunus Əmrənin şeirlərində təkrarlanır.

Abul Hasan Harakani de öz əsərində  qirx makamdan söz açmış , əsərinin doqquzuncu babını ona həsr etmişdir. Digər təsəvvüf şairlərinə olduğu kimi, Yunus Əmrədə də irfan mərtəbələri bu və ya digər dərəcədə işlənmişdir. Tə­səv­vüfün şəriət, təriqət, mərifət, həqiqət kimi dörd mərhə­ləsi Əhməd Yəsəvi və Hacı Bəktaş Vəlinin təriqətlərində «dörd qapı» adlandırılır. Yunus da şeirlərində həqiqətə yetişmənin bu dörd mərhələsini «dörd qapı» adlandırır. Şair bu ilahisində bu dörd məqamın ardıcıllığını, həqiqətə yetiş­mə yolunda bu mərhələlərin yerini aşağıdakı kimi müəyyən­ləşdirir:

Şəriət, təriqət yoldur varana

Həqiqət, mərifət andan içəri.

Yunus Əmrə şeyxi ilə sual-cavab formasında haqqı öyrənməyə çalışır. O, şeyxinin dilindən irfan təliminin əsa­sı­nı təşkil edən dörd qapı və qırx məqamı belə səciyyələndirir:

Əvvəl qapu şəriət əmri nəhyi bildirir,

Yuya günahlarını, hər biri Quran hecası.

İkincisi, təriqət qulluğa bel bağlaya,

Yolu doğru varana yarıqaya xocası.

Üçüncüsü, mərifət can, könül gözün açar,

Bax mani sarayına ərşə dəgin yücəsi.

Dördüncüsü, həqiqət ərə əksük baxmaya,

Bayram ola gündüzü, qadir ola gecəsi.

      Şair burada həqiqəti son məqsəd bildiyindən onu hər şeydən uca adlandırır. Sufi dünyagörüşünə görə, bu qapılar­dan keçən dərviş artıq hər iki dünyanın sirrinə vaqif olur. Yu­nus Əmrə dörd qapını qırx məqam və yüz altmış mən­zildən keçməyini vəlilik mərtəbəsinə ucaldığını bildirir:

Dörd qapıdır qırx məqam,yüz altımış mənzil var.

Anı irənə açılır,vilayət dərəcəsi.

Yunus Əmrə «İçində» rədifli şeirində haqqa gedən yolu belə mənalandırır:

                      Əvvəl qapu şəriət,keçsə andan təriqət.

                      Könül evi mərifət,işq həqiqət içində.

Sufilər bütün hallarda şəriətə böyük dəyər vermişlər. Çünki irfanda şəriət haqqı dərk etməklə birinci, həm də təməl daşıdır. Haqqa gedən yol ancaq şəriətdən keçir. Yu­nus Əmrə də təsəvvüfdə sistemli olan dörd mərhələnin əsa­sın­da şəriətin durduğunu qeyd edir:

                           Hər kim şəriət bilə,həm oxuya, həm qıla,

Ol gərək kim ər ola,dün-gün taət içində.

Məlum olduğu kimi, şəriət İslam  dininin əsas eti­qadları da daxil olmaqla ibadətləri, hüququ və b. məsələləri də içinə alan; Allahın əmr və yasaqlarına insanın əməl et­məsini vacib edən dini anlayışdır. Dini sistemin təməli olan şəriə­tə bütün müsəlmanların əməl etməsi vacib olduğundan o, kamillik mərtəbəsində ilk, həm də əsas pilləni təşkil edir. Odur ki, təsəvvüf əhlinin keçəcəyi mərtəbələr təriqət, mə­rifət, həqiqət məhz şəriətdən başlanır.⁵ Yunus Əmrə ilahilərində poetik şəkildə şəriəti həqiqət dəryasında üzən gəmiyə bənzədir:

                         Şəriət xəbərini şərhilə aydan eşit,

         Şəriət bir gəmidir, həqiqət dəryasıdır.

        Ol gəminin taxtası hər necə möhkəm olsa,

        Dəniz mövci qat olsa, taxta uşanasıdır.

Həqiqətə çatmağın bir şərti də Yunusa görə, elm oxu­maqdır, yəni talibi-elm oxumaqdır. Bu elm yolunda aşiqin müəllimi Allah-təaladır. Bu, batini, könül elmi yalnız eşqlə qavranılır. Burada da Yunus Əmrə orta əsrlər təsəvvüf təli­minə sadiq qalaraq eşqin qüdrətini ön plana çəkir. Yunusa görə aşiqi bu hallara salan, ona bu halları öyrədən də Allahın özüdür:

                      Biz talibi-ilmlərüz işq kitabın okuruz,

                     Çələb müdərris bizə işq xod mədrəsəsidir.

Təsəvvüfün dini-fəlsəfi əsasını Quran, peyğəmbərlərin hədisləri təşkil edir.  Yunus Əmrə Quranın şərhlərini bu sa­hədə əsas mənbə hesab edir:

               Okunan Qurana qulak tutulmaz,

Şeytanlar səmirdi, qüvvətli oldu.

Yunus Əmrənin mənsub olduğu təriqət sünnü məzhə­bli olduğundan şair peyğəmbərin mürşidliyindən danışır, onun sünnətlərinə uymağı müridin dünya­görüşündə əsas amil hesab edir. Bir ilahisində o bu barədə deyir:

            Ol aləm fəxri Məhəmməd nəbilər sərvətidir,

Ver salavat eşqinə ol günahlar əridir.

Sən ona ümmət oligər o səni məhrum komaz.

Hər kim anun ümmətidür səkiz cənnət yeridür.

Təsəvvüfün təməl anlayışlarından olan seyri-süluk Yu­nus Əmrədə bir sis­tem yaradır. Şairin divanından, orada verilmiş ilahilərdən belə qənaətə gəlmək olur ki, o, sufilərin nəzəri və praktik biliklərini bilmiş, salikin həqiqətə doğru gedən yolunu-sülukunu yaxşı öyrənmişdir. Yunusun süluk haqqında dedikləri bu və ya digər dərəcədəAbul Həsən Hərəkaninin və Xoca Əhməd Yəsəvinin nəzəri fikirlərini xatırladır. Bu da təbii sayıl­ma­lıdır, çünki onun mürşidi Tapdıq Əmrə Əhməd Yəsəvinin silsiləsindən çıxan Hacı Bektaş Vəlinin xəlifələrindəndir. Bu mənada yəsəvilik sülukunun bektaşilikdə zənginləşməsi və Yunus Əmrənin ilahilərində təzahür etməsi qanunauyğun haldır. Bir ilahisində şair ərşi, lövhi, qələmi, kürsü seyr etdiyini və orada haqqın sirrinə vaqif olduğunu göstərir:

                Lövhi Kalemdə tərtibi tovhid oxuram,

İlmi-lədün, seyri-süluk giftar idəm gəlsün bəri.

Eyni fikrini Yunus Əmrə başqa bir ilahisində aşağı­da­kı kimi bildirir:

          Meydanımız meydan oldu,Canlarımız heyran oldu,

         Hər dəm ərşə seyran oldu,Həzrət oldu divanımız.

Yunus Əmrə öz şeirlərində vəhdəti-vücud fəlsəfəsinin əsaslarını bəzən xırda təfərrüatlarına qədər açıqlayır. Vəh­dəti-vücud təsəvvüfün əsasında duran fəlsəfi sistemdir. Bu fəlsəfi sistemə görə əslindən qopub ayrılmış vücud öz əslinə qovuş­mağa, yəni obrazlı şəkildə deyilsə, «vadeyi-vəhdətə» can atır. Tanrının təcallası olan hər şey son anda ona qa­yıdır. Həqiqət mərhələsində «mən», «sən» anlayışı öz yerini «o»na verir. Hər şey salikin nəzərində «o» olur. Aşiqlər «o»nunla bir­ləşərək, vəhdət təşkil edirlər. Yunus Əmrə bu məqamı belə göstərir:

                  Diyən ol, eşidən ol, görən ol, göstərən ol,

      Hər sözü söyləyən ol, surət can mənzilində.

Bu isə «məndə məndən içəridə bir varlıq var» deyən təriqət şairinin gəldiyi qənaətdir. Bu elmi-fəlsəfi fikir Yunus Əmrədə o qədər sadə və anlaşıqlı deyilir ki, qalaq-qalaq kitablardakı nəzəri müddəalardan artıq təsirə malik olur. Şüb­həsiz bu mərtəbəyə qalxmaq üçün aşiqin özünü dərk etməsi, sonra dünyanı dərk etməsi, nəhayət, bu dərketmənin sonunda cahanı və özünü dərk etməsi vacib olur. Şairə görə, dünyanı dərk etməyən haqqı dərk etdim deyə bilməz:

           Dünya haramdır xaslara, lakin halaldır xamlara,

Bu dünyayı dost tutamazız, ol dünya murdardır bizə.

 Mə­nəvi kamillik mərhə­lə­sinin, ilahiyə doğru aparan yol «fəna fillah»da başa çatır, «bəqa billah»da da­vam edir. Fəna-fillah mərhələsində Tanrı aşiqi yox olur, şairin öz sözləri ilə desək, qətrə olan aşiq dərya olan haqqa qatılır. Bəqa-billah mərhələsində aşiq mənəvi bir dirilik qazanıb, ilahi varlıqda əbədi həyat qazanır.⁶ Fəna və bəqa mərtəbələrində aşiqin tutan əli, görən gözü, eşidən qulağı, danışan dili özünkü deyil, haqqınkı olur. Yəni o, artıq Tanrıda əriyib, özündə Tanrı varlığını yaşadır: Yunus Əmrənin dünyagörüşünün əsasını əski fəlsəfələrdən gələn və islamda özünün kamil şəklini alan varlıq düşüncəsi təşkil edir.⁷

İrfan əhli olan hər bir insanın qəlbində mərifət günəşi təcəlla etməlidir. Əs­lində sufilərin işlətdiyi mərifət, arif, maarif, irfan sözləri də eyni kökdən olub, ey­ni mənalıdır.⁸ Yunus Əmrəyə görə, irfan əlif olan dörd müqəddəs kitabdadır. Bu dörd kitabın da tacı Qurani-Kərimdir. Yenə də əvvəla qayıdan şair açılmış dai­rəni qapayır. Quranla başlanan irfani bilik Quranla da tamamlanır.

Yunus Əmrənin dünyagörüşünü anlamaq üçün onun bütün şeirlərinə mətn­altı məzmunlu əsərlər kimi baxmaq lazımdır, çünki şairin sadə görünən ilahi­lə­rin­də də batini məzmun gizlənmişdir. Şairin bu tip şeirlərini vaxtı ilə başqa bir təkkə şairi Bursalı İsmayıl Haqqi (1653-1726) «Min kəlimatı Yunus Əmrə» adlı əsərində şərh etmiş, onların daxili irfani məzmununu açmağa çalışmışdır.⁹

Öz cələfi  Abul Hasan Harakaniden farkli olaraq,irfan elminin sistemi, onun nəzəriyyəsi haqqında ayrıca elmi əsər yazmayaunus Əmrə ilahiləri ilə fəlsəfi dünyagörüşünün əsas­la­rını, irfan təliminin pillələrini göstərə bilmişdir. Bu zaman onun ilahiləri yalnız fəl­sə­fi-irfani təfəkkürün deyil, həm də geniş imkanlara malik bədii təfək­kürün də məhsulu kimi yüksək dəyər  kəsb edir.

ƏDƏBİYYAT

1.A.Gölpınarlı. Yunus Emre Risaletün –Nüshiyye ve divan. İstanbul.1965.

2.Əhməd Yəsəvi.Divani-Hikmet.Hazirlayan: Kemal Eraslan.İstanbul.1991. səh.17. hikmet 15.

3. Molla CâmNefahâtü'l-Ünş s. 444.

  4.[1] Menakibi hacı Baktaş Veli. Vilayet-name. İstanbul, 1958.

5.Бах: Бертельс Е.Э. Суфизм и суфийская литература. М., 1965; Кулу-заде Э.И. Хуруфизм и его представители в Азербайджане. Б.1970

6. Bax: Бертельс Е.Э. Суфизм и суфиийская литература.

7. Джавелидзе Э.Д. У истоков турецкой литературы. Юнус Эмре.

8.Tatçı M. Yunus Emrede bilgi…

9.Çelebioğlu A. Yunusun şiiriyle ilgili şeirhler. Türk edebiyatı, sayı 193. İstanbul, 1989.