YUNUS ƏMRƏ:ETNOPSİXOLOJİ YADDAŞDA TORPAQ VƏ DƏRVİŞ KULTU

F.e.n.Hümmətova Xuraman

YUNUS ƏMRƏ:ETNOPSİXOLOJİ YADDAŞDA TORPAQ VƏ DƏRVİŞ KULTU

Yunus Əmrənin yaşadığı çağda Anadolu bölgəsində oturaq mədəniyyət yaranmağa başlamışdı. Bu mədəniyyətin inkişafında hakimiyyətdə olan Osmanlı sülaləsinin də xüsusi marağı vardı. Təbii ki, oturaqlaşmağa başlamış, oturaq mə­dəniyyətinə keçmiş türklərdə yeni dini-fəlsəfi təfəkkür tərzi də formalaşır, sufi dərvişlər də oturaq mədəniyyəti təbliğ edirdilər.

İslami-irfani dünyagörüşün nəticəsində artıq şeirin, sənətin mövzusu da dəyişməyə başladı. Bu mövzu­dəyiş­mə­nin əsasında oturaq mədəniyyətdən gələn dəyərlər az rol oynamırdı. Təbii ki, Yunus kimi dinc həyatı sevən, insanları bir gözdə görən, onları dininə, dilinə, irqinə görə ayırmayan mütəsəvvüf şair ölkələr fəth edib, qan tökən, din yayan köçəriliyi yaxşı qiymətləndirə bilməzdi. «Di­van»ında gedən şeirlərin böyük əksəriyyəti oturaq mədəniyyətə həsr olun­muş Yunus Əmrə yaradıcılığı buna parlaq örnək ola bilər. Demək lazımdır ki, oturaq həyatla bağlı mövzu, Qayğusuz Abdalda, Aşıq Paşada, Hacı Bayram Vəlidə, əsərlərinin əksəriyyətini farsca yazmış Mövlanə Cəlaləddin Rumidə də güclüdür. Bir sözlə oturaq mədəniyyətdən gələn mövzular su­fi ədəbiyyatında xüsusi çəkiyə malikdir. Bu mövzu qis­mən, Xətaidə zəifləyir. Bunun da səbəbi Şah İsmayıl Xətai köçəri tayfalara arxalanaraq qurduğu dövlətdə köçəriliyin geniş vüsət tapmasıdır.

Yunus Əmrənin simasında sufi şeiri artıq yeni bir dövrdə yaşamaqda idi. Bu dövr dediyimiz kimi dini-tə­səv­vüfi görüşlərə bağlı olub daha çox oturaq həyatdan gələn və rəmzlərlə zəngindir. Məsələn, klassik divan ədəbiyyatından gələn gül-bülbül, bağ-bağça, bağban motivi Yunis Əmrədə təsəvvüf rəmzlərinə çevrilir. M.Kaplanın yazdığı kimi bu rəmzlər Anadoluda əkinçiliklə, bağçılıqla məşğul olan və oturaq həyat keçirən dərviş zümrəsinin dünyagörüşündən irə­li gəlirdi.[1] Hətta şair özünün şeir sənətini solmayan gü­lüstana bənzədirdi:

Gəl varalım bizim ilə kim giresin bağçalerə,

Daim ötər bülbüllərin, gülüstanım solmaz benim.

Şəhərsalma mədəniyyətinə hələ Orta Asiyada yaxşı bələd olan türklər bağçalıqla, bostançılıqla da məşğul olur­du­lar. Anadolu dərvişləri bağça-bağ salmaq həm öz­lərində, həm də müridlərində sakitlik, səbirlik aşı­la­mağa çalışırdılar. Bu isə artıq türk dərvişlərinin yeni mü­hit­də tər­biyə olun­ma­sı demək idi. Yunus Əmrədə bağ-bağça möv­zusu təsadüfi xarakter daşımır. Bu mövzunun arxa­sın­da şairin əxlaqi gö­rüş­ləri, dünyaduyumu, təriqət ideya­larının yayılması durur:

Bir bağ ki, viran ola, içi dükanlə dola,

Artmaq neyləsin od ilə yanmayınca.

İssızlaxu yaxanda adın odunu bulunur anda

Kavi, taşı çaxmağı bir yerdə olmayınca.

Yunus Əmrədə bu mövzu özünəməxsus işlənsə də, demək lazımdır ki, ağac, su, torpaq, gül, bağça mövzusu tə­səv­vüf ədəbiyyatında qaş, göz  xətt-xal qədər geniş işlənmiş sufi rəmzləridir. Yunus Əmrədə bir çox ilahilərində bu möv­zudan rəmz kimi istifadə etmişdir:

Sən gülü görürkən digənnə sunma əlini.

Bir çox ilahilərində şair gülü tikana, bağçanı viranəyə qarşı qoyur. Bu tip şeirlərində Yunus Əmrə təsəvvüf şai­rin­dən daha çox xalq aşığını xatırladır. Şair gülü, bağçanı, bağbanı vəsf etdiyi şeirldərində tipik kənd həyatının mən­zə­rəsini yaradır. Bu mənzərədə biz qışın soyuğunu, əsən xəfif küləklərin yazın gəlməsini xəbər verdiyini, təbiətin can­lan­dığını, bülbüllərin ötdüyünü, güllərin açdığını, hər tərəfin laləzar olduğunu, suların belə nəğmə oxuduğunu, şırıltılı bulaqların adamı valeh etdiyini görürük.[2]

Şair bir rəssam kimi gözlərimizin önündə yazın gəl­mə­sini lövhələrlə çəkir və bunları belə anladır:

Yenə rəhməti bilqiyas, yenə işarət aldı dəm saz,

Yenə gəldi bu yeni yaz, qutlu qədəm basdı yenə.

Yenə yeni xəzinədən yeni xilat qeydi cihan,

Yenə verildi yeni can, ötü ağac susdu yenə,

Ölmüş idi, ötü şəcər, dürülbən geri bitər.

Müşriklərə püxtə yetər, var itdüdü nəsli yenə.

Yazın gəlməsi ilə təkcə hər yer, hər şey yaşıl dona bü­rünmür, həm də yaşamaq üçün yeni nemətlər bitirən torpaq insanları yedirib içirir. Torpaq təkcə insanları deyil, hey­van­ları, quşları, cansız olanları da yedirir.

Nədür bir kişi bəlki cümlə aləm

Nəsibini alır, nə büsunə kəm.

Yunus Əmrə yaradıcılığında «torpaq» anlayışı həm də «yer», «bölgə», «Vətən», «el» mənalarını daşımaqdadır.

Xalq inanclarında göy yeddi qatdan ibarətdir. Bu qatın birincisi torpaqdır ki, orada canlı məxluqat yaşayır. Bundan sonrakı qatlarda isə mələklər, pərilər və qılmanlar yaşayırlar. Yeddinci qat isə ilahi qatdır ki, burada Allah öz taxtı üzərində oturub dünyanı idarə edir. Xalq inanc tərzində belə bir rəvayət də var. Əskidən göy yerə çox yaxın imiş, insanlar bir-birini öldürür və bərəkətin qədrini bilməzlərmiş. Bundan qəzəblənən Tanrı yeri göydən uzaqlaşdırır.[3]

İslami düşüncə tərzində isə maddi varlığı təşkil edən dörd ünsürün biri də torpaqdır. Bu dörd ünsürün insan həyatında və onun xislətinin formalaşmasında böyük rolu var. Klassik şeir ənənəsinə uyğun olaraq Yunus Əmrənin «Risalətün-Nüshiyyə» əsəri Adəmin yaradılması «bismillah» deyib gətirdiyi torpaq deməklə», şair dörd ünsürün (ənasirin) torpaq ilə suyu bünyad eylədi». Onları hərəkətə gətirən «yer gəldi ardınca gətirdi anı», sonra atəşin onlara hərəkət verdiyini deyir. Şair bu ünsürlərin hər birinin özü ilə nə gətirdiyini vurğulayaraq – torpaq ilə gəldi dörd sifət – səbrü, eyü, hütəcəkkül, məkrumət. Məsnəvidən göründüyü kimi, torpaq və su bütün yaxşı keyfiyyətlərin mənbəyidirsə, odla külək isə əksinə, pisliklərin mənbəyidir. Biz Yunus Əmrənin «Risalətül-Nüshiyyə» didaktik məsnə­visində torpağa böyük dayaq verdiyini görürük. Müəllif ilk insan olan Adəmin torpaqdan yaradılmasını, şeytanın Adəmə səcdə etməməsinin səbəbini torpaqdan yaradılmasında görür. Şair bunu risalədə  belə açıqlayır:

Çalab Adəm cismini torpaqdan var eylədi

Şeytan gəldi Adəmə tapmağa ar eylədi.

Eydur: Ben oddan nurdan ol bir ovuc torpaqdan

Bilmədi kim Adəmin için gövhər eylədi.

Təlmihlər üzərində qurulan bu əsərdəki hadisələr o dövr Anadolusunda – şairin yaşadığı mühitdə oğuz türklərinin həyatında baş verən hadisələrin əksidir. M.Kaplanın dediyi kimi, «Yunusun məsnəvisi o dördə yaşayan türk toplumunun sosial həyatı və insan qruplarının təlimidir.

Torpağa, əkinə-biçinə, gülə-bülbülə, bağ-bağçaya bu qə­dər geniş yer ayıran Yunus Əmrə ilahilərində heyvan­lar­dan da bəhs edir. Ancaq heyvan mövzusu şairdə mənfi mə­na­lıdır. Belə ki, heyvan nəfsə uymağa, ömrü boşa keçirt­məyə sövq edən mənfi obraz kimi daha doğrusu, şeytani hiss yaradan obraz kimi təqdim olunur. Yunus Əmrəyə görə özünü, sözünü bilməyən, Tanrınısı dərk etməyən insan məhz hissiz, düşüncəsiz qaba heyvan kimidir.

Dost döşəginə keçməz atü qatır,  yaxud dəvə,

İşsiz adam heyvan olur, heyvan ögüt bilür degil.

Yunus Əmrə haqqa çatmaq üçün heç bir cəhd göstər­mə­yən insanlardan danışanda da heyvan obrazlarından is­ti­fadə edir. Bu obraz onun ilahilərində yardımçı vasitə ro­lun­da çıxış edir:

İşbu sözün anlamayan aydan sənə nəyə bənzər:

Heyvndurur anun kibi tağda yürür sürü-sürü.

Dediyimiz kimi, Yunus Əmrə poeziyasında bağ-bağ­çaya, sakit həyata, əkib-becərməyə müsbət münasibət hiss olunmaqdadır. Əksinə, heyvandarlığa, köçəriliyə qarşı bir ikrah duyulur. Bu da şairin oturaq türk zümrəsinə bələdliyi, daha doğrusu, gəncliyində əkinçi olması ilə bağlıdır. Yunus Əmrədə əkinçiliyin, həm də oturaqlığın maldarlığa, köçə­riliyə qarşı qoyulması XIII-XIV əsrlər Anadolusunda baş verən ictimai-siyasi dəyişikliklərlə əlaqədardır. Belə ki, köçərilər oturaq əkinçilərə yuxarıdan aşağıya baxırdılarsa, əkinçilər də maldarı öz hissini boğa bilməyən, düşüncəsiz, kobud, qaba adam hesab edirdilər. Yunus Əmrə bu mədəni-kulturoloji ikinci qütbündə durmaqla əkinçiliyə, bağçılığa olan müsbət münasibətini bildirirdi. Məhz buna görə də Yunus Əmrənin poeziyasında döyüşkən, qan tökməyə hazır ərən obrazı yoxdur. Yunus Əmrədə barışçılıq təbliğ etmək artıq qayəyə çevrilmişdir. Yunus Əmrə bütün ruhu ilə ba­rı­ş­çı şairdir. Şairin yaradıcılığı başdan-başa iki dünyagörüşün çarpaz­lan­masından irəli gələn mövzularla zəngindir. Şərti olaraq bu mövzuları iki yerə ayırmaq olar:

1. Milli dünyagörüşlə bağlı köçərilik, maldarlıq mo­tiv­ləri.

2. Oturaqlaşmış əkinçi şüuruna söykənən mövzular.

Birincilər kəmiyyətcə azlıq təşkil etməklə yanaşı, həm də şairin tənqid hədəfinə tutulurlar. Maldarlıqla, köçəriliklə bağlı mövzuları şeytani ruhun məhsulu hesab edən Yunus Əmrənin dünyagörüşü oturaq türkün dünya­görüşüdür. An­caq istər köçərilikdən, istərsə də oturaq həyatdan yazsın, Yu­nus Əmrə sufi şairdir. Əkinçi mədəniyyətinə söykənən mo­tiv­lər şairin yaradı­cılığında aparıcı amildir. Bu möv­zu­lar­dan biri də torpaqdır.

Özündən əvvəlki təsəvvüf şairləri torpağa hansı mü­na­si­bət anlamında yanaşıblarsa, onların xələfi olan Yunus Əmrə yaradıcılığında da torpaq mövzusunu həmin müna­sibət hiss olunmaqdadır. Məsələn Əhməd Yəsəvi torpaq olub ayaqlar altına sərilməyi böyük fəzilət hesab edib «torpaq ol, hamı səni basıb keçsin» deyirdisə, Yunus Əmrə torpağın hər şeyi yetişdirdiyini nəzərə alaraq onu uca tutur:

Ol dost yüzün gördü gözüm, ərənlərə torpaq yüzüm,

Miskin Yunus ərənlərə təkəbbür olma torpaq ol.

Başqalarının ayağı altında torpaq olmaq əslində insanı didib-parçalayan qüruru, mənliyi öldürmək anlamındadır, çünki könlünü alçaq tutan dərviş haqqın dərgahına çatmaq üçün bütün riyazətlərə dözə bilər, əks-təqdirdə, oda adi in­san kimi dünyanın mal-mülkünə tamah salıb, ona bağlanar. Bu mənada dərvişliyin, müridliyin birinci şərti özünü torpaq kimi hamının ayaqları altına sərməkdir.

Təsəvvüf şairinin özünü, könlünü torpaq etməsi ali sa­dəlik rəmzidir. Dərvişlərin sufiliyi belə bir sadəlik üzərində qurulmuşdur.

Dərvişlik onun yolları, dərviş mədəniyyəti təsəvvüf şairlərinin, təriqət ədəbiyyatının ana mövzularındandır. Bir çox təsəvvüf şairində kamil insan tipi dərvişdir. Dərgahda piri önündə illərlə qulluqda duran, mənəvi ucalıq zirvəsinə çatmaq üçün əzablara dözən, dərvişlik məqamlarını keçən, bədənini ruhuna, əqlini könlünə tabe etdirən dərviş təsəv­vüfdə haqqa qovuşan, «haqq ilə haqq olan ərəndir».[4] Yunus Əmrənin ilahilərində məna və dəyər simvolu kimi dərviş uca tutulur. Çünki dərviş səbri, dəyanəti, dözümü simvolizə edən insandır. Dərviş insanları pis işlər görməkdən, insan­ları pis əməllərə zövq edən, onları heç kimə ziyan vur­ma­mağa səsləyir. Şair dərvişin simasında dostluğu, ədaləti, haqqı təbliğ etməyə çalışır. Dərvişin dili ilə o belə deyir:

Kimsə bağına girməgil, kimsə gülünü dərməgil,

Var kəndü məşukun ilə bağçada ol alış yürü.

Yunus Əmrəyə görə dərviş öz içinə dönən, öz iç dün­yası ilə mübarizə aparan insandır, çünki bütün pisliklər insana öz içindəki nəfsdən gəlir. Öz içindəki nəfsi yenən, içində Tanrısını tapan dərviş mənəvi güc simvolu kimi Yunus Əmrə poeziyasında tərənnüm olunur. Sufilər öz iç­lə­rinə qapılıb öz varlıqları ilə döyüşə atılmağa «cihadi-əkbər» adını vermişlər.[5] Öz içindəki «mən»i ilə döyüşən doğrudan da ən ali insandır:

Dünyadan əlini çəkə, əliylə arpa əkə,

Ununa yarı gül qata, günəşdə qurutmaq gərək.

Dərvişin yeganə varı onun mənəvi zənginliyidir. Yu­nus Əmrəyə görə, dərvişlərin könül zənginliyi, varlıların könül boşluqları ilə tərs mütənasibdir, çünki mənəvi cəhət­dən zəngin olan dərviş heç nədən qorxmaz, onun gözündə aslan da qarışqaya dönər. Əsl dərviş özünü hamıdan aşağı tutan, heç kimdən, heç nədən qorxmayan, çəkinməyən, özünə qapılıb öz içində yaşamağı üstün tutan insandır. Yu­nus Əmrəyə görə, dərvişin əxlaqı hər şeydən üstündür, bu­nunla da fəxr edir:

Hər kimə kim dərvişlik bağışlana,

Qəlbi gündə pak ola gümüşlənə,

Nəfsindən müşk ilə ənbər tuta,

Budağından ilü şor yemişlənə,

Yarpağı dərdli üçün dərman ola.

Yunus Əmrəyə görə dərviş döyülsə də, söyülsə də cavab verməyən, öz əvvəlki mənəvi ucalığından enməyən, nadanlara qoşulmayan insandır, haqq yolçusudur. Həm də dərviş özünü xalqla bir tutur:

Dərviş könülsüz gərəkdir,

Sögənə dilsüz gərəkdir,

Dögənə əlsüz gərəkdir,

Xalqa bərabər gərəkməz.

Şair ilahilərində təsvir etdiyi haqq yolçularının, dərviş­liyinin şərtlərini bir-bir sadalayır, dərvişin zahiri aləmi ilə deyil, daxili dünyası ilə dərviş olduğunu bildirir. Şairə görə dərvişlik yolu çətin olduğu üçün əsl ər yoludur:

Dərvişlik dedikləri xirkayla tac degil,

Könlünü dərviş bilən xirkaya möhtac degil.

Xirkanın nə suçu var, sən yoluna varmazsan,

Vargil yolunla yürü, ər yolu qalmaz degil.

Dersin Seyhun yoluna yalın ayaq, baş açıq,

Ər var dirlik dirilmiş, yalın ayaq aç degil.

Yunus Əmrə dərvişliyi çətin bir peşə kimi təsvir edir. Boynuna dərvişlik düşən adam heç vaxt dünya sevgisinə, xal­qın etibarına inanmamalı, dostunu Tanrı, sevgilisini Tanrı, inamını Tanrı bilməlidir:

Kim dərvişlik istərisə,

Diyəm ona nitmək gərək.

Şərbəti əlindən qoyub,

Ağunu nuş etmək gərək.

Dərviş, şairə görə, şeyxinin sözünə danışıqsız əməl et­məli, onun tapşırıqlarını canla-başla yerinə yetirməlidir:

Gəlsin gərək tərbiyətə,

Cümlə bildiklərin qoya.

Mürəbbəsi nə derisə,

Bəs ol anı dutmaq gərək,

Tuta səbrü-qənaəti

Təhəmmül eyləyə qatı,

Tərk eyləyə surətini,

Bildügün unutmaq gərək.

Şeyixinin sözünü tutub ona əməl edən dərviş maddi ma­raqları, dünya ilə bağlılıqları qəlbindən silməlidir. Yunu­sa görə, dərvişə könlü darlıq yaraşmaz, çünki könlünü, əq­lini şeyxinə verən dərvişin həmişə qəlbi geniş olur. Həm də əsil dərvişə dünyanın bütün sirri ayandır. Dünyanın həqiqət sirrini bilən adam könül darlığına qapılmaz. Bu mənada dərviş şəriət xadimləri olan axundlardan, müftilərdən üstün tutulur. Dərviş oxumaq və yazmaq yolu ilə deyil, könlü ilə haqqın sirrinə vaqif olan insandır. Arif olan heç vaxt xud­binliyin xüsusiy­yətlərindən olan qürura, həsədə yol verməz:

Bu dərvişlik baratın oxumadı müftilər,

Anlar nə bilsin anı bu bir gizli varaqdır.

Yunus, sən arif isən anladum, bildim demə,

Tut miskinlik ötəgin, axir sənə gərəkdir.

Miskinlik ətəyini tutan, az danışan, sözünü, çəkisini bilən dərvişin qalan keyfiyyətləri haqqında Yunus Əmrə söz açaraq bir ilahisində deyir:

Dərviş olan kişilərin miskinlikdir sərmayəsi,

Miskinlikdən özgə bizə malü-mülkü şor gərəkməz,

Ər əlini aldınısa, ərə könül verdinisə,

İkrar ilə gəldin isə, pəs ərə inkar gərəkməz.

Yunus Əmrənin ilahilərində işlətdiyi təxəllüslərdən biri də «Miskin Yunus»dur. Deməli, şair də özünü miskinlik yo­lunu keçib haqqa qovuşan dərviş adlandırır. Miskinlik bir sufilik anlayışı kimi haqq yolçularının mənəvi kamillik ölçüsüdür. «Miskin olan arif»dir, kəlamı təsəvvüfdə əsas anlayışdır.[6]

Yunus Əmrə insanın iç aləminə nüfuz etməyə çalışır, çünki insanın özünün kim olduğunu bilməsi üçün daxilinə nüfuz etməsi lazımdır. Buna görə də, şair öz içindən gələn səsi dinləyir, kənardan gələn səslərə qulaq asmır. Deməli, dərviş öz zahiri sükutu ilə içindəki ilahi səsi dinləyir, az danışır, deməli, ariflik mərtəbəsinə yüksəlir:

Tışım dərviş, içim boş, dilim tatlı, sözüm xoş,

İlla bən itdigümü dinin denşirən etməz,

Yunus, əksikliyini Allahına ərz eylə.

Anun kərəmi çoxdur, sən etdigin ol etməz.

Yunus Əmrə tədricən dərvişliyin keyfiyyətlərindən onun fəlsəfi məzmu­nuna keçir. Bu mənada o öz fəlsəfi gö­rüş­lərini inkişaf etdirərək dərvişin sima­sında söz-insan-Tan­rı üçlüyünü açmağa çalışır. Yunus dərvişin içində danışan ilahi səsi və bu səsin (əslində sözün) Tanrı mənşəli olduğunu xüsusi olaraq vurğulayır:

İşbu vücud şehrinə hər dəm girəsim gəlür,

İçindəki sultanın yüzün görəsim gəlür,

İşidirəm sözünü, görəməzəm yüzünü,

Yüzünü görməkligə canım verəsim gəlür.

Dərvişin sözlərini hikmətə bənzədən Yunus Əmrə, həm də hikmət sahibinin kimliyini öyrənməyə çalışır. Bu ilahi biliyin nə olduğunu şeirlərində aydın­laş­dırır. Şair hər bir bi­liyi bilən, hər bir sözü söyləyən odur deyir, çünki eşidən, gö­rən, göstərən də odur:

Surət söz kanda suldı, söz issi kaçan oldu,

Surətə göndü gəldi, dil hikmətin yoludur.

Böyük Füzulidən təqribən üç əsr qabaq Yunus Əmrə sözə verdiyi qiymətlə özünə ölməzlik qazanmışdır. Yunusun sözə verdiyi fəlsəfi dəyər belədir:

Söz karadan akdan degil, yazıb oxumaqdan degil,

Bu yürüyən xalqdan degil, xaliq avazından gəlir.

Söz var qılır qayğunu şad, söz var eylər bilişi yad,

Əgər xarlıq, əgər izzət, hər kişiyə sözdən gəlir.

Biz bir bahanə arada, ayrıkda əldən nə gələ,

Haqq üçün əmir eylər, cana bu kələçi andan gəlir.

Yunus Əmrə adi insanın danışığı ilə dərvişin haqq dili ilə söylədiyi sözləri bir-birindən ayırır. Mənasız danışan adam içindən gələn səsi eşitməz, öz «mən»inin səsinə qulaq asar. Ancaq şairə görə Tanrıya qovuşmaq yolunda insanı ça­lış­mağa zövq edən, küfr etməyə qoymayan daxili səs hə­mişə dinlənilməlidir. Əks-təqdirdə insan susmağı danışmaq­dan üstün tutmalıdır.

Deməli, Yunus Əmrə yaradıcılığında torpaq və dərviş kultunun qədim inam sistemində özünəməxsus yeri olmuşdur.

ГУММЕТОВА ХУРАМАН

РЕЗЮМЕ

КУЛЬТЫ ЗЕМЛИ И ДЕРВИША В ЭТНОПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ ПАМЯТИ

Во времена перехода от кочевого образа жизни к культуре оседлого градостроения Юнус Эмре в своем творчестве придающий большое значение как образу миротворца, так и культу затем, призывал людей к братству. Символы имеющее место в классической литературе потерпели нерешены в творчестве поэта. Эти перемены были связаны с мировоззрением начинающего оседлый образ жизни дервиша.

HUMMATOVA KHURAMAN

THE CILT OF LAND AND  WANDERER (DERVISH) IN ETHNOPSCHOLOGICAL MEMORY

SUMMARY

During the transition of the middle urbanic culture of normdic life to sedentary life Yunus Amra who valued the cult of land for a peaceful life besides the role of reconciler in his creation, called people for friendship and equality.

The symbols which had taken place in classic literature, changed their forms. The outlook of the wanderer (dervish) who began sedentary life caused these changes.

---

[1] Kaplan M. Yunusun gül bağçasında – Yunus Emre. Ankara, 1991, s.176.

[2] Gökyay O.S. Yunus Emreyi və halq şairlərini anlamaq. Tarih və toplum, sayı 40. İstanbul, 1987, s.57-58.

[3] Arif Acalıov. Azərbaycan mifoloji mətnləri. Bakı, 1988.

[4] Gözəlov F. Haqq ilə haqq olan aşiq. Türkologiya jur. 1995, №1-6, s.72.

[5] Bax: Manakibi Hacı Baktaş Veli – Vilayet-name. Kaydlan, s.157.

[6] Bax: Köprülü F. Türk edebiyatında ilk mütasavvüflar. Ankara, 1991.